Autore e intervistës: Lluna Gjorgjeviq

Parimisht ideja është që të fillojmë nga vitet ’90-të, edhe pse do të ishte mirë sikur të më flasësh pak edhe për vitet ’80, çdo gjë që të kujtohet, si u zhvillua skena bashkëkohore artistike në Kosovë dhe si dukej atëherë bashkëpunimi midis Serbisë dhe Kosovës?

Unë nuk kam pasur ndonjë kontakt të drejtpërdrejtë me skenën artistike të Kosovës, para viteve ’90. Unë mendoj se skena artistike as në Serbi as në Kosovë atëherë nuk e nënkuptonte artin bashkëkohor. Në fund të viteve ’70-të, kur fillova të përcillja artin, ai ishte në shenjën e një lloji të fundit të konceptualitetit të Beogradit, kur unë në përgjithësi u njoha me artin bashkëkohor në Beograd dhe kjo kaloi në një konfuzion të skenës konceptuale, e cila nuk dinte si të bënte hapin e ardhshëm, sepse në atë moment erdhi një valë e madhe e trans-avangardës, e cila në njëfarë mënyre e ktheu pamjen dhe konceptualistët në atë moment u hutuan sepse tërë ideologjia e tyre sillej rreth artit jomaterial, u erdhi fundi muzeve, galerive, filloi greva e artit, dhe ky vrull i cili ishte kundër institucional. Unë atëherë rastësisht fillova të studioj historinë e konceptualizmit në Beograd, për të cilin atëherë ende nuk ishte shkruar asnjë fjalë, ishte shumë e freskët, por njoh njerëz dhe artistë, anëtarë të konceptualizmit të Beogradit të cilët në atë moment ishin në tranzicion nga Galeria e Madhe në Galerinë e Luleve te Sllavko Timotijeviqi, sepse atëherë u krijua një goditje e rëndë brenda Galerisë së Madhe të cilën atëherë e udhëhiqte Bilana Tomiq dhe disa përpjekje që të shtypej gjenerata e parë e artistëve konceptualë, dhe një lloj përndjekjeje nga Galeria e Madhe që për ta praktikisht ishte studio.

Ky ishte momenti kur unë e gjeta një situatë të tillë dhe e cila për mua për herë të parë u bë interesante. Unë e studioja filozofinë deri atëherë, dhe si lëndë me zgjedhje e zgjodha historinë e artit modern. Fillova t’i bëja pyetje vetes çfarë është ajo gjë moderne në art këtu, dhe shkova deri te Galeria e Luleve dhe deri te protagonistët e gjeneratës së konceptualizmit me të cilët fillova të shoqërohesha. Para se të njihesha me skenën u bënë disa përçarje brenda vetë konceptuales. Edhe unë atëherë u njohtova me njerëz dhe e kuptova se ka përçarje dhe që marrëdhëniet ishin mjaft të ndërlikuara midis tyre, dhe kishin ankesa të vazhdueshme për përndjekje nga Galeria e Madhe dhe unë atëherë e kalova njëfarë lloj shkolle të çastit në artin konceptual. Ata deri atëherë ishin mbizotërues në krijimin e drejtimeve dhe të skenës artistike, natyrisht kjo skenë kishte mbetur anash. Atëherë u njoha me Goran Gjorgjeviqin i cili më shpjegoi për përçarjet e brendshme që ekzistonin brenda Grupit 143 dhe ndërlikimet të cilat krijoheshin nga kjo. Por në atë kohë u paraqit një goditje e fuqishme brenda trans-avangardës dhe Galeria e Madhe e braktisi përnjëherë tërë këtë projekt të shtypjes së gjeneratës së parë me gjeneratën e dytë të artit konceptual. Edhe unë disi isha pikërisht në qendër të atyre ndodhive, pa pikë faji, por për mua kjo gjë u bë edhe më e rëndësishme se sa ngjarjet në Fakultetin Filozofik – këtu mësova nga Gjorgjeviqi, Todosijeviqi, Popoviqi, Paripoviqi dhe e mora dajxhestin e artit konceptual, të historisë (edhe të këtij vendor edhe botëror) – si në një lloj shkolle joformale, ku ata i ritregojnë marrëdhëniet, punimet… . Kjo shkollë funksionoi rreth një vit dhe në të i ndoqëm mësimet unë dhe Dragan Papiqi.

Mirëpo, unë atëherë paralelisht isha i angazhuar në një qeli komuniste e cila u krijua nga ngjarjet e pas të gjashtëdhjetave, ishim të tubuar rreth Pavlushka Imshireviqit i cili në vitin 1972 u dënua për shkak të trockizmit. Por ai e vazhdoi betejën e vet politike dhe unë rastësisht iu bashkova këtij grupi, ne ishim pak dhe poashtu ishte e ndërlikuar historia e marrëdhënieve – por ne u tubuam rreth këtij impulsi komunist. Mua më tërhoqi ai praktikimi i politikës së rezistencës. Dhe gjëja e parë që u gjet në rend të ditës, me sa duket ishte fryma e kohës – këto ishin protestat masive, kryengritja e studentëve në Prishtinë në vitet ’80-të dhe ne si grup politik duhet të merrnim qëndrim lidhur me këtë çështje dhe unë atëherë për herë të parë mësova për Kosovën. Kjo nuk ishte deri atëherë çështje aq e veçantë në krahasim me pjesët e tjera të Jugosllavisë. Dhe unë atëherë në tërë Jugosllavinë u njoha me shumë njerëz të cilët ishin të interesuar për ngjarjet pikërisht rreth këtij grupi, dhe ne atëherë e formuluam një peticion me të cilin kërkuam që të gjithë studentët e arrestuar në vitin 1981 menjëherë të lirohen nga burgu dhe që askush të
mos gjykohej sipas dispozitës së Ligjit për kundërrevolucion.

A shkove ti atëherë në Kosovë?

Jo, jo, ne nuk kishim kontakte me Kosovën, vetëm reaguam politikisht ndaj situatës politike. Unë nuk e njihja askë nga Kosova. Kontakti i vetëm me Kosovën që kisha para kësaj ishte kur në mes të viteve ’70 isha atje në një ekskursion. Nuk kisha vetëdije se kjo është disi e veçantë. Por shumë shpejt mësova për kryengritjen e ’68-it dhe për veçantitë e kryengritjes së Kosovës në vitin 1968, për Kushtetutën e vitit 1974. Dhe unë përmes këtij grupi aktivist i mësova të gjitha. Në atë kohë ky grup ishte mjaft i interesuar për lidhjen midis punëtorëve dhe intelektualëve, dhe ne u mblodhën rreth tij – kurse për këto ngjarje flisnin që këto ishin protesta të studentëve, sociale dhe që çështjen kombëtare duhet shtyrë në plan të dytë.

Paralelisht me peticionin tonë, grupi Praksis e hartoi një peticion krejtësisht tjetër, për popullin serb si të rrezikuar, të cilin e nënshkruan 5000 njerëz nga prifti australian deri te Mihailo Markoviqi. Edhe para kësaj unë kisha disa pyetje lidhur me grupin Praksis të Beogradit, kisha probleme sepse atëherë studioja në mënyrë aktive dhe lexoja në mënyrë aktive, dhe kisha njohuri lidhur problemet e largimit të tyre nga fakulteti dhe traumat e tilla… Kryesisht, mua më caktuan detyrën që ta shpërndaja peticionin tonë në Fakultetin Filozofik, ishim tre vetë nga katedra për filozofi dhe katër nga shkencat politike – kjo ishte përbërja e kësaj gjenerate të re të këtij grupi aktivist nga vitet ’68-të. Dhe unë erdha në përfundim dështues se atë peticion e nënshkruam vetëm ne. Në Fakultetin Filozofik thanë që filozofia nuk ka lidhje me politikë. Në Qendrën Kulturore të Studentëve/SKC/ njësoj – pra një bojkotim i mendimit të plotë politik. Atëherë kjo mua më shokoi shumë, dhe kjo frymë apolitike zgjati gati gjatë tërë viteve ’80. Të gjithë si profesionistë të mëdhenj në kulturë, art, Beogradi u bë një lloj i kryeqytetit të kulturës me një valë të re dhe me të gjitha ato budallallëqe, kurse në skenën artistike ishte i rëndësishëm ky transformim. Kjo lëvizje që doli nga konceptualizmi. Sipas mendimit tim, më interesant ishin Todosijeviqi dhe Gjorgjeviqi, ajo lëvizje e apropocionizmit të cilën në mënyra të ndryshme e praktikoi Rasha, e në mënyra të ndryshme Gorani. Dhe kjo është një përgjigje në drejtim të transavangardës që mbeti në frymën dhe në politikën konceptuale. Atëherë ende nuk kisha kurrfarë kontakti me Kosovën. Filozofi i parë shqiptar me të cilin u njoha në Komizhë në vitin ’82 ishte Isuf Berisha. Ne u njohëm për herë të parë dhe unë i thashë se si kaloi peticioni, dhe ai më tha që pas tij qëndrojnë 5000 njerëz të arrestuar dhe unë atëherë e kuptova se çfarë do të thotë kjo në aspektin material, që 5000 njerëz mbahen në burg pa aktakuzë, tankset i rrethuan fshatrat…

Ishte gjendje e vërtetë lufte.

Po pushtimi. Edhe unë atëherë për herë të parë… Unë nuk kisha kontakte me askë, dhe kjo nuk është gjë e rastësishme. Nga viti 1981 askush më nuk kishte kontakte me Kosovën, ajo u përjashtua strukturalisht. Me të mund të merrej vetëm policia, ushtria dhe aparati shtetëror. Të gjithë të tjerët e kishin të ndaluar. Kërlezha provoi të bënte diçka në vitin ’81 me çështjen e Enciklopedisë së Jugosllavisë dhe redaksisë së Kosovës, por menjëherë e përndoqën. Kosova ishte e tabuizuar. Me ardhjen e Milosheviqit kjo çështje u përkeqësua, me Kosovën u vështirësuan kontaktet edhe më shumë sepse nuk kishte mundësi komunikimi.

E merrnim vetëm pamjen të cilën e dërgonte shteti.

Po, vetëm këtë. Kurse mua më arrinin lajmet për dhunë, takohesha me njerëz të cilët kishin qenë atje, në njësi ushtarake… kjo ishte dhunë që ushtrohej mbi shqiptarët. Dështimi më i madh për mua ishte kur Jugosllavia hoqi dorë nga ajo që të merrej me Kosovën dhe kur në vitin ’86 këtë çështje ia dorëzoi Serbisë. Unë e dija që kjo nuk do të sillte asgjë të mirë. Atëherë fillova të merresha me këtë çështje, ta lexoja Dimitrije Tucoviqin, e zbulova poemën e Radovan Zogoviqit Këngët e Ali Binakut, dhe e pashë që kjo është temë e përhershme dhe që në aspektin strukturor asgjë nuk ndryshoi. Veçanërisht tani, në këto kushte të reja pas viteve ’80 më ktheu në atë situatën e viteve ’30, dhe këtë praktikisht kur nuk kishim kontakte. Të kuptohemi, nuk kishte masa ndalimi vetëm në Serbi, por në tërë Jugosllavinë. Të gjitha grupet aktiviste, grupet që merreshin me të drejtat e njeriut të cilat e bazonin veprimtarinë e vet në vitet ’80, nuk u morën fare me çështjen e Kosovës deri në vitin ’89 kur grupi rreth Nebojsha Popoviqit – Ta zgjidhësh ose ta presësh nyjen e Kosovës – kështu e shikonin ata, ky është një libër i vonuar nga viti ’89. Këtu Branko Horvati e dha një histori mjaft të mirë të Kosovës i cili u përpoq që duke polemizuar me aktivistët e grupit Praksis rreth kësaj çështjeje e cila nuk arriti sukses, hasi në mur. Atëherë tashmë Memorandumi ishte në lojë, të gjitha ato marrëzirat demokrafike ishin në rend të ditës.

Dhe ajo që mua më bëri të ndjehem keq janë dy gjëra – në atë kohë shoqërohesha me Goran Gjorgjeviqin, i cili e ligjëronte lëndën e vizatimit në Fakultetin Arkitektonik në Prishtinë. Ai erdhi në Beograd, më thirri mua dhe Milica Tomiqin dhe më tha „Juve këtë mund t’ju them, unë refuzova ta nënshkruaj deklaratën për lojalitet, unë diçka të tillë nuk mund të nënshkruaj sepse pas kësaj kush e di se çfarë tjetër mund të më kërkojnë, të shtie me armë ose të marr pjesë në dhunë.“ Dhe unë këtu për herë të parë e kuptova tërë dramaticitetin dhe ky ishte kontakti i parë i artistëve me Kosovën. Dhe unë atëherë e kuptova pozitën e tij. Mirëpo e kuptova se çfarë ndodhte në aspektin material, çfarë domethënie kishte kjo. Atëherë edhe Kushtetuta e vitit ’89 e cila për mua ishte tragjike, e cila në Beograd dukej e turpshme. Por në ditën kur u vranë 33 njerëz këtu festohej, erdhën grupet muzikore nga mbarë Jugosllavia që ta festonin ndryshimin e Kushtetutës. Unë u ndjeva mjaft i deprimuar. Dhe atëherë tërë ajo histori e viteve ’80 kaloi në apartheid, dhe këtu më nuk pati kurrfarë bashkëpunimi, por nuk ekzistonte as mundësia as të shkoje atje dhe të thoshe kush je, përderisa atje aparthedi ishte në vepër.

Atëherë Milica e punoi XY Ungelost?

Më vonë ajo e bëri këtë, por në atë kohë ajo ishte një ndër njerëzit e rrallë me të cilët mund të bisedoja për këtë dhe në atë kohë ajo dhe unë intensivisht bisedonim për vrasjen e 33 njerëzve, mua më erdhën emrat e njerëzve, i pashë fytyrat e tyre, çdo gjë. Ky ishte lajm i vogël në gazetën Politika, dhe më pas kjo gjë ra në harresë krejtësisht. Ajo që në atë kohë kishte impakt në kuptimin politik dhe artistik ishte ai punimi i Milica Tomiqit në XY Ungelost, që pikërisht iu përkushtua kësaj ngjarjeje. Dhe ky është viti ’96, që ndokush në përgjithësi nga skena artistike të ketë ndonjë marrëdhënie ndaj Kosovës dhe shpërbërjes së Jugosllavisë, dhe ta vinte këtë në pyetje në skenën artistike – sepse arti i shmangej që të përcaktohej ndaj politikës në përgjithësi, kurse Kosova ishte temë e tabuizuar njësoj ashtu siç është edhe sot. Dhe kjo punë megjithatë krijoi disa efekte, na arritën edhe disa mirënjohje të njerëzve nga Kosova – dhe unë këtë e konsideroj kontaktin e parë të dy skenave.

Çfarë ishte raporti ndaj kësaj në Serbi, çfarë ndodhte këtu atëherë?

Në Serbi ndodhnin proceset e ngjashme. Mendimi im gjithnjë ishte që apartheidi në Kosovë ishte apartheid për tërë Serbinë, gjë që u dëshmua gjatë vitit ’96 dhe ’97 – njerëzit dolën në rrugë, kaluan në mënyrë të ngjashme si demonstruesit në Kosovë. Jo aq brutalisht, por në mënyrë mjaft të ngjashme. Dhe kjo ishte e qartë se apartheidi në Kosovë ishte apartheid për tërë Serbinë, pa e marrë parasysh që shumica mbizotëruese kombëtare bënte apartheid ndaj pakicës, por kjo kishte të bënte me të gjithë qytetarët.

Atëherë u formua Shkolla për histori dhe teorinë e artit. Në atë kohë, 20 vjet pas Deklaratës për lojalitet, të cilën ishin të detyruar që ta nënshkruanin shqiptarët që ta ruanin punën, Shesheli i cili ishte në aparat u caktua që të kujdesej për Universitet, kërkoi që Deklaratën për lojalitet ta nënshkruanin të gjithë anëtarët e Universitetit të Beogradit. Në atë moment u mor vesh se thjesht ai apartheid i cili nuk ishte i dukshëm ishte në fuqi, por vetëm duhej që të ndërmerreshin këto masa. Dhe shumica e anëtarëve të UB e nënshkruan këtë. Ishte kjo një rezistencë e vogël në Fakultetin Juridik dhe në katedrën për filozofi, por shumë e vogël. As sot e kësaj dite nuk mund të dëgjosh se çfarë ndodhi me atë Deklaratë për lojalitet – a vlen ajo edhe sot e kësaj dite? Sepse askush nuk e suprimoi dhe askush pas kësaj nuk e komentoi sepse shumicës i përgjigjej që të mos bisedohej për të. Si reagim ndaj kësaj ne e themeluam Shkollën për histori dhe teori të artit, e cila funksionoi tri vjet.

Në cilin vit u themelua dhe kush e themeloi?

E themeluam në vitin ’99 Branko Dimitrijeviq, Branka Angjellkoviq dhe unë.

A të kujtohet ekspozita Përtej?

Natyrisht që më kujtohet, isha në hapjen e kësaj ekspozite. Unë e mbaj mend për shkak të konfliktit i cili ndodhi midis artistëve të Kosovës dhe sekretarit të Ambasadës së Shqipërisë, ku ndodhi një grindje e madhe ku unë u detyrova që t’i ndaja – rreth asaj se cila gjuhë është gjuhë fshati, e të ngjashme. Kjo më kujtohet, por natyrisht që më kujtohen edhe shumë gjëra të tjera. Ekspozita Përtej ishte një ngjarje e izoluar, që nuk krijoi efekte shumë të mëdha, sipas mendimit tim. Mund të ndodhë që ka qenë i rëndësishëm për artistët e Kosovës të cilët aty i paraqitnin veprat e veta.

Qendra për Art Bashkëkohor atëherë me të madhe funksiononte. Ajo u themelua gjatë viteve ’94-’95. Unë bashkëpunova me ta deri në vitin ’99 kur në fakt Soroshi e ndërpreu financimin e Qendrës për Art Bashkëkohor, kështu që ndër të parët konkurruam në BE për të holla për edukim dhe fituam. Kjo shkollë për histori dhe teori të artit politikisht ishte e ideuar si arsim paralel në Kosovë, por ne i dinim shumë mirë efektet, diskutonim për to. Dhe kjo shkollë pati rezultate sepse nga viti 2000 filloi të paraqitet skena e artit bashkëkohor të Kosovës në të cilën studentët drejtpërsëdrejti shkolloheshin në Universitet paralel. Për këtë gjithnjë më korrigjonte Albert Heta – paralel është nga perspektiva e kolonizuesit, kurse për ta ishte Universitet normal. Unë flas nga perspektiva nga e cila mund të flas. Ne në njëfarë mënyre e kemi kultivuar këtë traditë të arsimit paralel – sepse kjo ishte shkollë e hapur për të gjithë, jo vetëm për artistë, por vinin juristët, politikologët, arkitektët – në këtë shkollë arsimi kaluan mbi 600 njerëz. Sot të gjithë ata që punojnë në artin bashkëkohor kryesisht janë produkt i kësaj shkolle.

Atëherë Milica dhe unë u njohëm me Albert Hetën. Unë u njoha me të në Sarajevë në promovimin e projekti të Milicës Was ist Kunst, dhe aty e filluam bashkëpunimin… Atëherë Rotenbergu në vitin 2004 në Sallonin e Tetorit bëri ftesë që të merrte pjesë edhe projekti i Albert Hetës, por thanë që kinse ka probleme teknike komunale. Prezantimi i dytë i këtij punimi kaloi në mënyrë dramatike në Bienalen e Cetinjës. Ky punim u hoq, mirëpo u zhvillua diskutim interesant, ku artistët e Beogradit e sulmuan si punim nacionalist. Atëherë unë e pata shkruar një tekst për Kohën Ditore lidhur me tërë këtë ngjarje dhe me ndalimin e punimit.

Sa shpesh ke shkuar në Kosovë gjatë vitit 2000?

Kam qenë në vitin 2001, 2002, 2003 dhe 2004. Vazhdimisht kam qenë atje. Bashkëpunimi me Hetën, e pastaj ai e themeloi Qendrën për Art Bashkëkohor, dhe ne bashkëpunuam në baza të ndryshme. Para dy muajsh isha në shkollën e tij verore. Unë shkoj atje shumë shpesh që nga viti 2000, gati çdo herë që ka ndonjë gjë. Skena e Kosovës është e ndarë përbrenda, të bashkëpunosh me Hetën domethënë të mos bashkëpunosh me shumë njerëz të tjerë me të cilët unë do të bashkëpunoja. Këtu ishte gjithnjë Shkëlzen Maliqi…ai dhe unë u patëm marrë vesh në ekspozitën Përtej të përgatisnim një ekspozitë në Kosovë, ta merrnin një shtëpi private dhe të përgatisnim një ekspozitë e cila do të quhej Apartheidi, por nuk na u krijuan kushtet sepse situata filloi të ndërlikohej në mënyre drastike.

A të kujtohet ekspozita Për normalitetin? Katër artistë nga Kosova u angazhuan në katalog edhe pse nuk morën pjesë në ekspozitë, nuk erdhën këtu.

Po, por ekzistonte rezistenca e tyre ndaj saj. Ky qe ai ndërlikimi, çfarë kjo domethënë në Serbi? Atëherë çështja e shtetësisë së Kosovës u pat bërë dramatike, u ngrit në nivel shtetformues kurse Muzeu ishte pjesë e aparatit. Edhe këtu u ndërlikuan marrëdhëniet. Pasiqë e ndërpreu punën Shkolla për histori dhe teori të artit më nuk jam pjesë e ekipit të muzeut, madje e kam edhe njëlloj shmangieje ndaj tij. Atëherë Milica, Milikiqi dhe unë filluam projektin Biseda për vepërn artistike, nga e cila doli grupi Përmendorja, i cili e bojkotoi tërë establishmentin, pastaj e filluam projektin Mësuesi injorant të cilin edhe më shumë e izoloi dhe e përjashtoi klasa e mesme.

 Por në vitin 2008 more pjesë në formimin e grupit Punëtorët për kulturë, pas Shmangies – më fol për të.

Po, këta ishin Marko, Vida dhe Ivana – ata më ftuan si këshilltar para produksionit të kësaj ekspozite dhe këtu biseduam në mënyrë mjaft dinamike, ua dhashë disa ide…

A supozove se çfarë do të ndodhte?

Po, sepse e kisha të qartë kush e kontrollonte tërë aparatin e grupeve të ashtuquajtura dhunuese të djathta, e kisha të qartë që kjo nuk do të përfundonte aq lehtë, dhe që ky ishte rast idal që ta politizonin tërë çështjen. Nuk munda të supozoja se do të bëhej aq zhurmë, por menjëherë atë mbrëmje reaguam, menjëherë e themeluam Grupin Punëtorët për Kulturë i quajtur RUK, nismën për gazetë, dhe filluam të bënim rezistencë. Kjo ishte edhe një gjë jo e popullarizuar të cilën e bëmë.

A arrite të depërtosh dhe të hysh në ekspozitë?

Natyrisht, por kur hyra tashmë kishte përfunduar tërë ajo ngjarje rreth thyerjes dhe filloi ajo përzierje. U pa që këtë e kontrollonte policia dhe që çdo gjë ishte e kurdisur, se askush nuk e kishte jetën në rrezik as që rrezikohej që dikush ta kishte. Këta bëheshin sikur sulmonin, këta të tjerët kinse ishin të frikësuar, kurse policia kontrollonte çdo gjë. Këta nuk ishin as grupet e djathta, këta ishin disa grupe para-policore, të ndonjë policie sekrete. Grupi Obraz nuk ekzistonte në atë kohë, kurse policia i përdori kinse që grupi „Obraz po i dërgon…“. Kurse anëtarët e këtij grupi thanë që ata nuk ekzistojnë që kur e humbi jetën anëtari i tyre i cili i themeloi atë grup dhe që ata nuk janë, por që policia manipuloi me të gjithë. Për ta ishte gjë e përshtatshme që në atë rast… Nuk e kam shumë të qartë se si ata fare dëgjuan që do të mbahet kjo ekspozitë, kjo ishte një ngjarje e vogël në Galeri e cila sapo u hap, ishte jashtë çdo vëmendjeje të opinionit, Galeri e cila ishte në themelim e sipër, këtu ishin të rinjtë…

Sa e kuptova, ata nuk kishin ndonjë qëllim të drejtpërdrejtë politik me këtë ekspozitë.

Jo, pas kësaj ekspozite më shumë qëndronin grupet aktiviste, që merreshin me të drejta të njeriut, ato e mbështetën këtë dhe për to ishte e rëndësishme që kjo të ndodhte. Në Novi Sad nuk pati incidente, nuk ishte kryeqytet, nuk pati një tension të tillë.

Çfarë mban mend pas saj, çfarë ndodhi pas Shmangies?

Përveç bashkëpunimit tim me Albert Hetën dhe me Stacionomin e tij, unë atje jam anëtar i një këshilli drejtues që nga themelimi, kështu që unë marr pjesë shpesh atje në baza të ndryshme, atje jam i pranishëm. Por nuk jam i pranishëm në kapacitetin tim të plotë.

Në çfarë kuptimi?

Nuk ka ndonjë bashkëpunim midis skenës së artit bashkëkohor midis Kosovës dhe Serbisë, dhe ai nuk ka ekzistuar asnjëherë. Nuk di që artistët nga Serbia dhe Kosova kanë bashkëpunuar ndonjëherë, përveç Milica Tomiqit dhe Albert Hetës – këta janë dy artistë. Skena nuk patën asnjëherë njëri me tjetrin, përveç me nismën e aparatit të Muzeut të Artit Bashkëkohor… Nuk kam dëgjuar asnjëherë që ndokund kanë marrë pjesë bashkarisht në ndonjë ekspozitë artistët e këtuhit dhe ata nga Prishtina, ose që ka ekzistuar ndonjë nismë për paraqitje të përbashkët, gjë që unë atëherë atë do ta konsideroja zhvillim dhe bashkëpunim normal. Kështu që një ekspozitë e artistëve të Kosovës të vijë në Beograd dhe ndonjë nga këtu të shkojë në Prishtinë – ky nuk është bashkëpunim, ky është distribuim i artit, nuk është me rëndësi për çfarë shkaqe. Por nuk ka bashkëpunim.

Pse mendon se është kështu?

Mendoj që ende gjithnjë ekziston një rezistencë e madhe në Beograd që ta pranojnë në përgjithësi që ekzistojnë artistë në Kosovë. Unë që nga vitet ’80 ende më kujtohet kur i përmendesha filozofët e Prishtinës kurse këta më pyesin „Çfarë, në Prishtinë ka filozofë?“ Ky racizëm që ekziston këtu ndaj shqiptarëve është diçka që nuk ka pushuar së ekzistuari asnjëherë. Edhe skena artistike e Prishtinës një kohë shumë të gjatë qe e kolonizuar me standardet e Akademisë në Beograd. Atje kjo deri te ndërprerja në vitet ’90 dhe arsimit paralel ishte një skenë identike – artistët që ishin në Beograd i kishe edhe atje. Gjatë asaj kohe mund të thuhet që Akademia në Prishtinë ishte në lloj produkti i Akademisë në Beograd dhe që këtu ekzistonte bashkëpunimi, por vetëm ashtu që ai ishte partner më i vjetër kurse ky më i ri. Por një këmbim kështu i lirë i njerëzve, ideve, kontakteve, punës së përbashkët nuk di që ka ekzistuar ndonjëherë. Kështu Përtej është një ngjarje e izoluar e shkuarjes së disa artistëve.

Kjo skenë artistike këtu nuk ndjen kurrfarë nevoje të bashkëpunojë me skenën artistike të Kosovës, e cila sipas mendimit tim është shumë më cilësore se sa e Beogradit. Për tri klasë është më e mirë, gjithnjë kam menduar kështu – tërë kjo gjeneratë, edhe sot e kësaj dite prodhon artistë mjaft interesantë dhe kjo vërtet është një skenë grandioze e artit bashkëkohor shumë më e fortë dhe ka kohezon më të fortë të brendshëm, asgjë ngjashëm në Beograd nuk ekziston as nuk ka ekzistuar ndonjëherë. Përveç kësaj periudhës konceptuale heroike ’73-’74 deri në vitet ’78 ato disa vjet kur ekzistoi ndonjë „lëvizje“ në skenë, ndonjë pjesë postkonceptuale… Unë nuk di që ka ekzistuar ndonjë bashkëpunim në kuptimin në të cilin unë e kuptoj bashkëpunimin.

Nëse unë mbaj ligjërata në Prishtinë, dhe për këtë nuk dëgjon askush në Beograd, ose nëse Heta vjen në Beograd të mbajë ligjërata për këtë nuk di askush në Prishtinë…

Nëse druri bie në pyll bosh a prodhon ai zë?

Po pra, bie si gur në ujë. Nuk janë mundësuar kanalet normale të komunikimit dhe informimit më elementar. Dhe ky është ndërprerë që nga viti ’81, asgjë e re nuk ka ndodhur. Apartheidi edhe sot e kësaj dite vlen në Kosovë, por vetëm e zbaton dikush tjetër. Nuk ka viza, njerëzit mbahen nën regjim të veçantë politik, policor dhe ushtarak. Kosova është pushtuar që nga viti ’81, formacionet e ndryshme, ideologjitë, shtetet… por ai është territor i pushtuar, por të bashkëpunosh me territor të pushtuar është gjë mjaft e ndërlikuar.

Në kohën kur u arrestua Albin Kurti unë isha atje, pikërisht me ftesën e Albert Hetës, i cili organizoi diskutim për këtë, ku liberalët me bashkësinë ndërkombëtare u përpoqën ta hiqnin Kurtin, kurse unë atëherë rashë në konflikt dhe këtë e konsideroj involvim serioz në skenë kur m’u krijua mundësia të reagoja politikisht në hapësirën në të cilën nuk jetoja, por në të cilën kisha të drejtë që me liberalët vendës të polemizoja rreth Vetëvendosjes. Unë fola në mënyrë kritike edhe për Vetëvendosjen, por shumë më pak se sa për liberalët të cilët e sulmonin. Unë këtë e konsideroj mundësi komunikimi, dhe i jam mirënjohës Albert Hetës që më krijoi mundësinë të merrja pjesë në debate të tilla atje dhe që më pranuan si bashkëbisedues të barabartë. Kjo ndodhi në ambientet e Qendrës për Art Bashkëkohor, dhe prandaj arti më i madh për mua është në atë moment, më i madh se çdo video punim tjetër ose çfarëdo gjëje tjetër. Në njëfarë mënyre kjo është e rëndësishme për këtë shoqëri, dhe për mua kjo është qendër e veprimit artistik. Kur afrohet mundësia dhe kur ekziston institucioni i cili mund të krijojë ngjarje të tilla, kjo është gjë e shkëlqyer, por kjo nuk u përhap në skena.

A mendon se do të përhapet? Çfarë është përjetimi yt për perspektivën e këtyre marrëdhënieve?

Unë jam duke e përcjellë këtë skenë që nga viti ’81, nga kjo ngjarje e parë e madhe traumatike. Atëherë unë për herë të parë e kuptova se çfarë është politika. Ekzistojnë të gjitha supozimet që ekziston mundësia për bashkëpunim, por nuk shoh kurrfarë arsye speciale – artistët e Kosovës bashkëpunojnë me tërë botën, nuk shoh arsye që të bashkëpunojnë me Serbinë skena artistike e së cilës edhe nuk është ndonjë skenë vitale. Ata kanë pasur gjëra të rëndësishme derisa ekzistonte Muzeu i Arteve Bashkëkohore. Ndoshta do të ndryshojë situata tani kur të rihapet Muzeu. Por pse artistët e Kosovës të duan të ekspozojnë në galeritë këtu në të cilat nuk duan të kenë ekspozita as artistët e Serbisë?

Së pari në Beograd duhet të pranohet se Kosova ka artistë, se kjo është skenë e artit bashkëkohor shumë më e rëndësishme. Skena e Beogradit ka arsye shumë të mëdha që të bashkëpunojë me skenën e Prishtinës sepse mund të mësojë mjaft, për fillim. Kurse artistët shqiptarë ndoshta me hapjen e muzeut do të kenë ndonjë përfitim të ekspozojnë në ndonjë muze të artit bashkëkohor në rajon. Mirëpo, unë nuk di a ekziston ndonjë gatishmëri për këtë. Këtu tashmë një kohë të gjatë nuk ka asgjë që do të ishte interesante ose që do ta formonte skenën e artit bashkëkohor – ajo është shpërbërë dhe jeton një jetë të padukshme. Kurrë nuk ka pasur bashkëpunim, përveç kur Akademia në Prishtinë ishte partnere e re e Akademisë në Beograd, por kjo ishte gjatë kohës së Jugosllavisë. Me shpërbërjen e Jugosllavisë u shpërbë edhe ky kontekst. Kontaktet që ekzistojnë janë kontakte private individuale të njerëzve rreth disa projekteve, ne tashmë 17-18 vjet jemi duke e bërë këtë në bazë ditore. Kemi tema të përbashkëta dhe motivim të përbashkët.

Por kjo nuk ka ndonjë jehonë më të madhe?

Jo vetëm që nuk ka jehonë, por nuk ka as informacione më elementare se kjo ekziston.