Autore e intervistës: Majlinda Hoxha

 

Majlinda: Në shkrimin e Shkëlzen Maliqit “Lidhje Kulturore në mes të Kosovës dhe shteteve të ish-Jugosllavisë” ai potencoi që Qendra Multimedia nga Prishtina është padyshim njëra nga iniciativat kyçe për projektet e orientuara në bashkëpunim në mes të këtyre shteteve. Si nisi qendra?

 

Jeton: Është themelu diku pas luftës, në prill të vitit 2002, me ambicie të mëdha. Ne ishim një grup prej 3 [studentëve] që pas luftës kishim ambicie me realizu shfaqje teatri, me bë filma të Hollywood-it, me prodhu seriale. Ishte ajo faza ku besonim që mjafton një dokument regjistrimi dhe mandej fondet do të vijnë lum.

 

Realiteti u tregu ndryshe. Në të vërtetë u desh shumë më tepër angazhim, por ato idejat fillestare ranë në ujë në atë kuptimin që qendra u fokusua kryesisht në prodhimtari teatrore dhe letrare, kurse në fushën e filmit nuk ka pasë ndonjë angazhim. […] Në ato fillimet e para janë realizu kryesisht shfaqje teatrale për fëmije, madje një periudhë të gjatë kemi pasë një program që është quajtur “Qendra për Zhvillimin e Teatrit për Fëmijë”.  Diku deri në vitin 2007, Qendra Multimedia pat ngelë në hije të [këtij programi]. Programi ka qenë, në njëfarë forme, emri zyrtar i qendrës. Dhe të gjithë na kanë njohur si QZhTF ose CTD e Prishtinës.

 

Kjo është faza kur ne kemi fillu edhe bashkëpunimet e para me grupet e vogla teatrore ose të artistëve serbë në Kosovë. Në vitin 2005-2006 e kemi fillu një projekt me zyrën e UNMIK-ut për personat e pagjetur dhe realizuam 2 shfaqje teatri për fëmijë dhe një seri të forumeve teatrore në dy gjuhë, në shqip dhe serbisht, me 2 grupe aktorësh, me skenare përafërsisht të njejta. Në të vertëtë, shfaqja për fëmijë ka pasë dramën e njejtë që është shkru nga katër autorë: Zoran Ristić, Doruntina Basha, unë dhe Andrew Zadel (që ishte dramaturg, por që asokohe punonte në UNMIK). Kjo ka qenë faza kur e kemi bërë njëfarë hapi [që] asokohe nuk shihej me sy të mirë. Çdo lloj bashkëpunimi me serbë brenda Kosovës konsiderohej i çuditshëm dhe refuzohej edhe prej komunitetit por edhe prej publikut.

 

Megjithatë, fakti që ne po adresonim një çështje të rëndësishme dhe relevante […] për çdo periudhë pas luftës që kishte të bënte me të zhdukurit, [na jepte] kurajo dhe besonim që po bënim diçka të dobishme. Nëndërkohë, […] me kalimin e viteve, kur qendra filloi me u profesionalizu dhe me u profilizu në një teatër më të avansumë estetikisht, atëherë interesi jonë i bashkëpunimit u zhvendos përtej artistëve serbë në Kosovë, drejt bashkëpunimit me artistë të kompanive të teatrit dhe organizata letrare të Serbisë. […] Atje ishin profesionistët kryesorë dhe idetë tona kuptoheshin [dhe bashkëpunëtorët gjindeshin] më lehtë. […] Pra prej […] grassroots, prej një organizate që fillimisht është fokusu në komunitet dhe në projekte të cilat në plan të parë nuk kanë pasë kualitetin dhe estetikën, por e kanë pasë […] impaktin social, ne u zhvendosëm në një teatër i cili synim parësor ka kualitetin. Kjo filozofi na ka përcjellë gjatë gjithë këtyre viteve, diku rreth vitit 2008 e tutje.

 

Veçanërisht pas vitit 2010 kemi insistu që kualiteti të jetë në plan të parë. Kur kemi bashkëpunu me grupe të teatrit nga Beogradi ose vende të tjera të Serbisë, qëllimi primar ka qenë kualiteti artistik dhe pas [asaj] kanë mujtë me u numëru [beneficionet tjera]. Fakti që një projekt i atillë realizohej me artistë shqiptarë dhe serbë natyrisht [që] llogaritej si një bonus shtesë, por […] synimi kryesor ka qenë kualiteti. […] Prej asaj periudhe, 2008 ose 2009, janë realizu me dhjetëra projekte

 

Majlinda: Më shumë se 100.

 

Jeton: Jo. Më shumë se 100 janë në fusha të tjera, […] me organizata të ndryshme në regjion, larg regjionit e të tjerë. Mirëpo, me artistë të teatrit nga Serbia duhet të jenë diku 15 apo 20, ndoshta. Megjithatë, disa janë që kanë pasë eho mediale më të madhe dhe është investu kapacitet artistik më shumë [dhe] kanë pasë impakt në shoqëri. Prej tyre do ta përmendja ‘Patriotic Hypermarket’ që në të vërtetë është bashkëpunimi i parë Kosovaro-Serb në fushën e teatrit pas kush e di sa viteve. Premiera e di që ka qenë me 3 tetor në Teatrin ‘Bitev’ të Beogradit. Mandej, realizimi i dy ontologjive të letërsisë, njëra në Prishtinë dhe tjetra në Beograd: ‘Nga Prishtina, me Dashuri’ dhe ‘Nga Beogradi, me Dashuri’ me prezencë të autorëve të rinj nga Serbia dhe Kosova.

 

Mandej, ka një seri e botimeve të autorëve serbë që janë botuar në Kosovë, në gjuhën shqipe, dhe të autorëve shqiptarë që janë botuar në gjuhën serbe, përfshirë këtu: Arben Idrizin, ‘Zveri Vole Otadžbinu’ (‘Kafshët e duan Atdheun’), libri i Shkëlzen Maliqit, mandej antologji e dramës shqipe nga Kosova, e kështu me rradhë [deri te] autorë të ndryshëm të Serbisë, librat e të cilëve janë përkthy dhe botu në Kosovë.

 

Mandej, kisha me përmendë ‘Romeo dhe Zhulieta’, pastaj ‘Enciklopedia e të Gjallëve’ si dhe bashkëpunimin që e kemi pasë me festivalin dhe organizatën ‘Krokodil’ nga Beogradi. [Në] ndërmjet ka pasë shkëmbime dhe realizme të tjera, por këto janë ato bashkëpunimet kryesore që i kemi realizu. […] Një set të bashkëpunimeve e kemi realizu edhe me vende të tjera të rajonit, e veçanërisht me Kroaci, Slloveni, Maqedoni, qoftë përmes programit “Prishtina nuk ka Lum” për shkrimtarë, qoftë përmes festivalit për letërsi “Polip” ku autorë prej regjionit kanë qenë vazhdimisht prezent.

 

Kur jemi te ‘Polip’-i më duhet me theksu që në fillim është bashkërealizu me ‘Beton’-in, një organizatë në Beograd. Më vonë ky bashkëpunim është reduktu, ekskluzivisht me Sasha Ilić, shkrimtarin serb nga Beogradi. i cili është bashkëdrejtor artistik i festivalit. Pra, nuk është më bashkëpunim i cili ka nisë si nevojë e dy vendeve për shkëmbime kulturore, por ka kaluar në nivel të një festivali që tani e shfrytëzon potencialin letrar të rajonit edhe [përfitimi] politik i cili del  prej bashkëpunimeve të kësaj natyre ka ngelë në plan të dytë.

 

Nëse në fillim kemi bashkëpunu ose kemi ftu artistë serbë në bashkëpunimet tona vetëm pse i përkasin këtij nacionaliteti, tash kjo ka kaluar në nivel tjetër dhe ata ftohen vetëm pse janë profesionistë. Tash vonë, në shfaqjen ‘Fifty-five Shades of Gay’ patëm një kompozitore serbe, Irena Popović e cila [nuk] u ftu pse ishte e Serbisë dhe kishim nevojë për një kompozitore serbe, por sepse është profesioniste dhe këtu mungon një kompozitore e atij profili. Njejtë edhe vjet, në shfaqjen tjetër, ku e ftuam një dizajner të dritave, sepse profilet e tilla mungojnë në Kosovë.

 

Pra shkëmbimi nuk është i lidhur domosdoshmërisht [me] ndonjë përfitim politik për shkak se jemi të kushtëzuar prej donatorëve, siç shumica e njerëzve e shohin bashkëpunimin e kësaj natyre. E shohin këtë bashkëpunimin regjional si kusht ndërkombëtar që ju imponohet artistave dhe organizatave kulturore.

 

Majlinda: Në fillim a ka qenë kjo evidente?

 

Jeton: Jo domosdoshmërisht. Në realitet, askush nuk mundet me ta imponu bashkëpunimin edhe muj me thënë se iniciativa ka ardhë prej vetë neve, vetë artistave. Por, natyrisht se ka pasë donatorë që mandej kanë besu në këtë lloj dialogu dhe bashkëpunimi kulturor […] të cilët pastaj kanë ofru fonde. Por, pa vullnetin, guximin dhe besimin [e artistëve] në këto shkëmbime, bashkëpunimet e tilla nuk kishin ndodhë. Edhe sot ka artistë të cilëve ju ofron fonde dhe nuk guxojnë ose nuk dijnë, apo edhe nuk besojnë në këtë lloj bashkëpunimi. Nuk janë në gjendje të përfshihen në këtë dialog kulturor. Ndërsa [ne] ose kemi qenë të çmendur, ose shumë të guximshëm që kemi filluar, dhe une besoj që impakti i këtij shkëmbimi është i pakrahasueshëm. I ka hapë rrugë edhe këtij dialogut politik që pasoi. Nëse e zhvendosim dialogun politik (i cili po vazhdon tash e sa vite) jashtë këtij konteksti kulturor, a kish mujtë me ndodhë? Unë besoj që jo! Sepse tensionet, stereotipet dhe urrejtjet që kanë dominu dhe vazhdojnë të dominojnë [janë shterrë] prej këtij bashkëpunimi kulturor. Kështu që dialogu politik ka gjetë një terren të gatshëm. Ka gjetë […] dy shoqëri të cilat kanë qenë të mësuara prej dialogut. […] Domethënë, një rrugë është shtru. Kjo nuk nënkupton që ne i kemi shërby politikës, por do të thotë se ne e kemi bërë punën që na takon si artistë […] të lirë që jemi. […]

 

Majlinda: Në një intervistë për Bota Sot në 2011, flet për këtë, që arti e ka guximin të merret me këto dialoge/bashkëpunime. Si mendon, a ka influencë […] apo a ka bërë ndonjë ndryshim në politikat në mes të dy shteteve?

 

Jeton: Tash, ne s’mundemi me matë me numra dhe me [masë] më precize, por [ka] disa të dhëna elementare që na bëjnë me kuptu që ky bashkëpunim ka pasë njëfarë impakti në shoqëri. […] Kur e kemi themelu festivalin ‘Polip,’ në edicionin e 2008 ose 2009, na është dashtë me pasë prani të policëve për shkak të prezencës së autorëve nga Serbia. Ka qenë hera e parë që autorët serbë kanë lexu publikisht në Prishtinë dhe prezenca policore ka qenë e domosdoshme në edicionin e parë, të dytin dhe të tretin.

 

Megjithatë, më vonë, kjo prezencë nuk ka qenë e domosdoshme. Nuk ka qenë e domosdoshme sivjet as edhe vjet. Ne policinë prapë e lajmërojmë për faktin se këtu shpesh vijnë ambasadorë dhe njerëz [për të cilët] megjithatë kërkohet njëfarë sigurie. Pra, ajo që ka qenë jo normale para 10 vitesh, tash nuk është e tillë.

 

Tash është normale që një autor serb të vijë dhe të lexojë në Prishtinë, ashtu siç është normale që një autor të shkojë dhe të lexojë publikisht në Beograd. […] Kjo është diçka që ne nuk mundemi me matë, por me shembuj të tillë mundemi me ilustru që impakti ka qenë i madh. Në fillim ehoja mediale për prezencën tonë në Beograd ka qenë e jashtëzakonshme. […] Për shembull, ‘Fluturimi mbi Teatrin e Kosovës,’ për shkak të titullit dhe temës politike, prezenca e mediave […] [Qendrën për Dekontaminim Kulturor] ka qenë e jashtëzakonshme. Por, ajo prezencë tash është e nivelit normal dhe cilësohet si çdo shfaqje tjetër musafire që vjen nga secili vend tjetër. [Njejtë] edhe prezenca policore. Kur kemi shku në Kragujevc, me të njejtën shfaqje, ka pasë me të vertetë shumë tension. Tensioni është vërejtë edhe prej neve, ekipës, por edhe prej publikut edhe prej policisë e cila na ka përcjellë.

 

Por, me kalimin e viteve, këto evente janë bërë gati se të zakonshme. Në të vërtetë, tensionet shtohen kurdo që ka ndonjë ngacmim politik si ai i dronit para 3 apo 4 viteve. Kur shkuam në shfaqje në atë vit, policia u kujdes për ne shumë më tepër se herëve të tjera. Por, në rrethana ku nuk [janë duke ndodhë lojëra] politike anash, shkëmbimi ndodhë gati se normalisht. Së paku prej perspektivës tonë të shfaqjeve të teatrit me të cilat shkojmë në Beograd. Në këtë rast duhet me përmendë që jo të gjitha teatrot [dhe] hapësirat kulturore [në Beograd] kanë qenë të gatshme të mirëpresin shfaqje dhe produkte nga Kosova.

 

Majlinda: Por tani ka ndryshuar, apo jo?

 

Jeton: E vetmja që ka qenë e hapur është Qendra për Dekontaminim Kulturor (CZKD) në Beograd. Unë atë e kam quajtur si Ambasadë Kulturore të Kosovës në Beograd dhe në të vërtetë atje nuk kemi pasë asnjëherë problem, as të hapësirës as të bashkëpunimit, as të gjetjes së gjuhës së komunikimit. […] Çfarëdo lloj produkti, qoftë ai më politik, atje është shfaqë dhe këtë e konsideroj të guximshme. Natyrisht, edhe për shkak të Borkës, e cila është njëfarë legjende kulturore në rajon.

 

E tash, a ka ndryshu, as s’ka ndryshu, kisha me thënë është përkeqësu për disa arsyje që nuk i kam të qarta. Para 4-5 vitesh ka qenë pak më e kollajshme me gjetë një teatër në Beograd i cili kish me shfaqë një performancë të teatrit nga Kosova.

 

Tash, sivjet, kjo gjë është bërë e pamundshme. Sivjet kemi provu përmes festivalit ‘Mirëdita-Doberdan’ ta gjejmë një hapësirë alternative jashtë CZKD-së, ku kishim me shfaqë një shfaqje teatri me katër aktorë, por kemi marrë përgjigje negative, […] edhe prej teatrit ‘Bitev’ edhe prej Teatrit Jugosllav të Dramë, edhe nuk di ku tjetër kanë provu organizatorët. Pra. ajo gatishmëri dhe [ai] entuziazëm që ka ekzistu para nja 3-4 vitesh, ka fillu me u zbehë. Me gjasë edhe atje ka ndryshu klima politike dhe ata menaxherët e teatrove ndoshta përpiqen me i ikë telasheve dhe të qenurit në qendër të vëmendjes […] të publikut [dhe] të skandaleve që mund të dalin, sepse […] shfaqjet tona me të vertetë janë politike.

 

 

Majlinda: A nuk është çdo akt artistik politik në një mënyrë?

 

Jeton: Është edhe nuk është. Varet nga konteksti, sepse një shfaqje politike mundet mos me qenë politike, mirëpo teatri që prodhojmë ne është politik. Por, në kontekstin që zhvillohet ai, […] tema që trajtojmë dhe [mënyra si] e trajtojmë, në të vërtetë është shumë [më] apolitik se çdo teatër tjetër. Për vetë faktin që ne trajtojmë tema qe gati janë tabu në shoqëri. Me vetë faktin që këto tema i vendosim në kontekst të aktualitetit. Me vetë faktin që i dërgojmë edhe në Beograd. Ajo domethënë se merr konotacion drejtperdrejte politik, sepse sa është lehtë ta realizosh një shfaqje të Dario Foes, një shfaqje për dy hajna që plaçkisin një shtëpi? Domethënë, nuk mund të krahasohet tema dhe impakti social i asaj dhe i një shfaqjeje që realizojmë ne.

 

Majlinda: Tash, nëse kthehemi në kohë, në 2002, kur është themelu qendra, sa [vjeçar] keni qenë ju?

 

Jeton: Në 2002, para 15 vitesh, […] unë i kam pasë 24 apo 25 vite.

 

Majlinda: 25 vjeç. Domethënë, gjatë të ‘90-ave ju keni qenë student?

 

Jeton: Po, kam qenë student këtu në Prishtinë.

 

Majlinda: A [dini për shkëmbimet] kulturore që kanë ndodhë gjatë të ‘90-ave? A jeni të informuar, apo nuk ka pasë?

 

Jeton: [Jam] informuar tash, kur kam fillu me u përfshi në këto bashkëpunime. Por më herët [nuk kam qenë] i informuar për projektin ‘Përtej’ që është realizu në Beograd. Nuk e di. Nuk ka pasë eho mediale, ose së paku unë nuk kam pasë akses tek ato mediat të cilat kanë informu për projektin. Mirëpo, për projektin jam informu tash vonë, pas luftës. Qoftë përmes Borka Pavićević, qoftë përmes rrëfimeve të Shkëlzen Maliqit dhe artistëve të tjerë të cilët kanë [qenë të përfshirë].

 

Majlinda: Me këto informata që i keni marrë nga Borka dhe Shkëlzeni, a ju kanë tregu se si kanë vepru, apo […] si ka ndodhë [bashkëpunimi]? A ka ndonjë pasqyrim të njejtë edhe në bashkëpunimet që kanë ndodhë gjatë të 2000-tave? 

 

Jeton: [Për faktin që] s’kam qenë i përfshirë dhe për faktin që për këtë iniciativë dhe për këtë projekt kam kuptu shumë vonë, është vështirë me e ditë ehonë dhe se si është përceptu ai projekt aso kohe. Por unë besoj që aso kohe ka pasur një akt tradhëtie, po e quaj si çdo bashkëpunim kulturor që është realizu në fillimet e mbas luftës në Kosovë. Domethënë, është pa me skepticizëm, është pa si një diçka e panevojshme dhe që nuk i kontribon […] çështjes së Kosovës. E në Beograd, gjithashtu prej shumicës, është pa si një akt i panevojshëm, i dëmshëm. Si një bashkëpunim me (si na kanë etiketu aso kohe) ‘terroristë’ e ‘irredentistë’ e çka po di unë. Por, nuk domethënë se ka qenë ashtu. Unë e shoh si një akt kulturor dhe si akt komunikimi i mungumë. […] Sikur të kishte pasë më shumë kësi lloj bashkëpunimi, nuk po them që lufta ishte evitu, po së paku do të kishte ekzistu një njohje më e madhe e njëri-tjetrit, e problemeve të njëri-tjetrit edhe një tentativë për me i thy stereotipet dhe klishetë që kanë ekzistu ndërmjet shoqërisë serbe dhe asaj shqiptare të Kosovës.

 

Domethënë, në çdo rrethanë une e shoh si një akt të guximshëm, e ai bëhet i guximshëm sidomos ku e dijmë [kontekstin politik dhe social të asaj periudhe] edhe faktin që gati komunikimi ka qenë totalisht i […] ndërprerë. Por ajo nuk mund të krahasohet me projektet e bashkëpunimet e mbas luftës, sepse ndërmjet ka pasë […] luftë. Urrejtja [dhe] dhimbja janë shtu. Kjo nuk domethënë se ajo ka qenë akt ma i kollajshëm, përkundrazi, ndoshta ka qenë më i guximshëm atëherë por rrethanat tash kanë qenë ndryshe mbas luftës, edhe numri i njerëzve të cilët kanë besu në bashkëpunim ndoshta ka qenë pak më i madh ose ka ardhë gradualisht tu u rritë. Sepse, në 2008-ën, shumë njerëz […] brenda komunitetit të artistëve [dhe] intelektualëve kanë qenë kundër kooperimit. Sot situata është ndryshe. […] Rrethi i njerëzve që janë të përfshirë në këto lloj shkëmbime, është rritë. [Unë ata i quaj ‘Rrethi i Tradhëtarëve’], sepse këto kanë qenë […] etiketat e fillimit për këta njerëz që janë përfshi në bashkëpunime.

 

E di, kur [punonim për] ‘Patriotic Hypermarket’ (e tregoj tash si barcoletë) [në vitin] 2010-‘11, udhëtonim me aeroplan prej Beogradit për Shkup me atë linjën e jahtit me Bajrush Mjakun [dhe] Kushtrim Hoxhën. […] Njëherë aeroplani filloi me u dridhë, pat turbulenca të mëdha, edhe natyrisht fillumë me u frikësu. Kushtrimi thojke “Shpresoj që s’kemi me vdekë kësaj rradhe, që të kemi kohë me bë edhe ndonjë vepër patriotike, se kështu thojnë ‘Hajt se mirë u’a bonën, diqën se në Beograd kanë shku. Hajt se kurgjo s’ish konë puna e tyre’”. E në të vërtetë, ka qenë e komplikume, dhe prej distancës të sotit kjo mundet me tingëllu e thjeshtë, por s’ka qenë shumë e thjeshtë. Edhe çështja e stigmës edhe e problemeve të sigurisë. […] Aktorët dhe njerëzit nuk kanë qenë shumë të sigurtë, sepse ke pasë sulme të vazhdueshme prej mediave, prej kolegëve të komunitetit edhe prej publikut, […] publikisht e jo publikisht, në të gjitha drejtimet.

 

Majlinda: Si ja nisi iniciativa e bashkëpunimit të parë? A të kujtohet?

 

Jeton: Po, më kujtohet. Për shembull, për “Patriotic Hypermarket,” jam taku [në Vienë] me Milan Vracar, një menaxher kulturor [dhe] producent prej Novi Sad-it. Nuk e di, duhet të ketë qenë viti 2006-2007 po besoj, në një konferencë teatri. […] Ishte koha kur unë veç kisha fillu me udhëtu nëpër festivale [dhe] me taku artistë serb. […] Ai stresi i fillimit dhe ajo nervoza që kisha, si krejt na kur takonim artistë serb për herë të parë, më kishte kalu. […] Kështu që filluam me diskutu: ‘[Do të] kishte qenë mirë me realizu diçka të përbashkët. [Do të] kishte qenë interesant.’ Mandej, me kohë kemi fillu me e dizajnu projektin edhe me e konceptu, dhe kjo ka vazhdu 2 a 3 vite deri sa ka marrë formë dhe janë gjetë financat e nevojshme.

 

Në ndërkohë, me projektin letrar “Nga Prishtina, me Dashuri” dhe “Nga Beogradi, me dashuri” [kemi fillu] në Leipzig. Njejtë, jam taku në panairin e librit të Leipzigut me Sasha Ilić. Ka qenë kjo mbrëmja ‘Balkan Night.’ Unë, Sasha dhe plot aktorë të tjerë lexonim në skenë edhe atmosfera ishte fantastike, me shumë birra e shumë raki. Edhe këtë tash e kallxojmë si barcoletë. Me gjasë edhe unë edhe Sasha kemi qenë të dehur. Edhe Sasha u afru [dhe] tha “Unë jam Sasha [dhe] kam një ide me realizu një projekt letrar me Kosovën. Mund ta bëjmë bashkë.” Unë i thashë “Ok, e bëjmë” edhe i zgjatëm duart. Dhe email-i i parë që e kam marrë kur kam ardhë në Prishtinë ka qenë prej Sashës, [duke më thënë] “A e mban në mend çka kemi diskutu edhe a vazhdojmë tutje?” Dhe kemi vazhdu tutje. E kemi realizu.

 

Domethënë, në çdo rrethanë, ai ngelet projekti më i madh letrar mbas 30-40 vitesh. Për herë të parë mbas sa kohe, letërsia e Kosovës i prezantoi publikut në Serbi. Përderisa letërsia serbe në Kosovë në njëfarë mënyre ka qenë prezente, […] për faktin [që] shumë njerëz, pasi që e kanë ditë gjuhën serbe, kanë pasë qasje: Lexojnë libra, lexojnë portale atje. E kundërta e kësaj nuk ka qenë e mundshme. Ka qenë, në të vërtetë, […] ‘terr letrar’ për sa i përket njohjes së letërsisë, sidomos kësaj të re, të Kosovës. Edhe e di që kur janë botu dy libra, […] përpos kritika e sulme edhe këtu edhe atje, […] ka pasë edhe njerëz prej Serbisë që më kanë shkrujtë “Wow! Po kjo qenka letërsi e njejtë si kjo që shkruhet sot në Serbi.” Ose “Wow!”, dikush më ka shkrujtë, “Ne kemi mendu që shkrimtarët shqiptarë e jetojnë hala romantizmin edhe shkruajnë si në kohën e romantizmit dhe jemi të befasumë [dhe] të fascinumë me kualitetin e letërsisë që po u krijojka në Kosovë.” Ato dy libra me të vërtetë kanë bë edhe jetë të gjatë, edhe janë lexu, edhe në media janë debatu […] në mënyrë të vazhdueshme. (Në mediat ndërkombëtare, natyrisht, sepse ishte një projekt që e kishte financu TRADUKI, kështu që prezantimet e librit kanë vazhdu në Vienë, Leipzig e gjithkah nëpër regjion.)

 

Majlinda: A nuk është e çuditshme që të dyja këto bashkëpunime […] kanë nisë jashtë vendeve të shteteve të ish-Jugosllavisë?

 

Jeton: Jo, nuk është e çuditshme, po kjo tregon që njerëzit për me fillu me i besu njëri-tjetrit duhet me u taku, me komuniku, me folë.

 

Majlinda: Do të thotë, duhet me u heqë krejtësisht prej vendit të origjinës, a?

 

Jeton: Jo domosdoshmërisht, por thjeshtë me u taku, sepse nëse unë e kisha marrë një e-mail prej dikujt që quhet Sasha Ilić, kjo ndoshta më kishte folë diçka, po ndoshta jo. Por unë e kam taku Sasha Ilić në Beograd, edhe e kam pi 1 birrë, […] 2 birra, ose 5 birra me Sashën, edhe e kam ditë kush është Sasha Ilić mbrapa e-mail adresës, për shembull. Njejtë edhe me Milan Vraćar-in. Pra, është ndërtu një besueshmëri. […] Në rastin e Sashës, bashkëpunimi […] vazhdon tash e mbi 10 vite, […] sepse unë e di kush është [ai]. […] Unë Sashën nuk është që e konsideroj [kryesisht] si ‘shkrimtar serb,’ por e konsideroj si një shkrimtar, […] një shok edhe një bashkëpunëtor me të cilin komunikoj për tema të ndryshme. Domethënë kurrfarë barriere nuk e kam me Sasha Ilić. Sepse takohemi. Vjen këtu. Përndryshe, është djalë fantastik edhe shkrimtar shumë i mirë. E kemi botu romanin e tij. […] Ndoshta, edhe nëse këto takime do të kishin ndodhë në Serbi [ose] Kosovë, tensioni edhe presioni i rrethanave dhe i rrethit ndoshta nuk i kish pjellë këto projekte, ose s’ishin lindësu, [gjë] që ka ndodhë për të dyjat këto. Janë inicu dhe [kanë] nisë në Europë, ku ndoshta e kemi pa që, tek e fundit, krejt jemi njerëz. […] E kemi pa […] se ku jetojnë Europianët si njerëz normal [dhe e kemi pa] regjionin ku jemi të zhytur në mut deri në fyt […] për shkak të budallakive tona të përbashkëta. Edhe [kemi synu] të bëjmë edhe na diçka. Normalisht, ndoshta edhe […] përceptimi i Europës ka pasë impakt në formësimin dhe inicimin e këtyre projekteve.

 

Majlinda: Po prej krejt këtyre projekteve dhe bashkëpunimeve, cili është […] projekti edhe bashkëpunimi që […] ka kriju njëfarë debati kolektiv edhe social edhe ka mbërri […] jashta kornizave të rrethit artistiko-kulturor?

 

Jeton: Paj, në formate të ndryshme të gjithë kanë pasë eho. Unë e kam të vështirë me e dallu. Për shembull, ‘Romeo dhe Zhulieta’ ka qenë më e popullarizuar në publik [se] ka qenë i përfshirë Miki Manojlović, […] se është realizu ‘Romeo e Zhulieta’, [dhe] se në ekip kanë qenë aktorë shumë të mirë […] nga Serbia dhe Kosova. Kjo ka pasë një eho më të madhe […] se sa të tjerat [në media dhe publik]. […] “Patriotic Hypermarket” gjithashtu është diskutu [për faktin që ka qenë realizimi i parë i kësaj natyre]. Është shkru për të [dhe] është analizu në formate të ndryshme si një model i bashkëpunimit. […]

 

Por, edhe projekti letrar. Librat akoma ekzistojnë. Akoma qarkullojnë. Akoma lexohen. Për shembull, libri “Nga Prishtina, me Dashuri” në serbisht ende vazhdon të përdoret si referencë për letërsinë e re të Kosovës, sepse nuk ka një libër të dytë dhe nuk ka ndonjë referencë më të mirë për letërsinë e re të Kosovës. Për shembull, duke e lexu atë libër, 10 autorë të Kosovës kanë qenë të ftuar në Zagreb në [festivalin ‘Small Literatures’], ose autorë të ndryshëm nga Kosova janë përkthy në Sllovenisht. […] Libri i Arben Idrizit është përkthy për faktin se njerëzit i kanë lexu poezitë e tij dhe mandej është vendosë që me u përkthy i gjithë libri. Në këtë drejtim është vështirë me e diferencu një projekt prej një projekti tjetër, sepse […] kanë qenë të fokusuar në drejtime të ndryshme me qëllime të përbashkëta.

 

“Enciklopedia e të Gjallëve” ka qenë projekt pak më politik dhe ndoshta ka shku më thellë në këto relacionet serbo-shqiptare. Ka trajtu, në thelb, atë hegjemoninë serbe [ndaj shqipëtarëve] nga një perspektivë historike. […] Një pjesë e shfaqjes ka qenë e bazuar në librin e Dimitri Tucović ‘Shqiptarët dhe Serbët’. […] [Ky] projekt […] ka pasë eho mediale më të vogël por […] është parë prej një grupi më të ngushtë. [Megjithatë,] nuk mund të thuhet që impakti ka qenë më i vogël, sepse mandej kanë shkrujtë mediat. Përderisa ‘Romeo dhe Zhulieta’ është një temë pak më […] ‘në hava’, […] për dashurinë, […] natyrisht ka impakt në nivele të tjera. “Enciklopedia e të Gjallëve” pavarësisht që eho mediale ka qenë më e ngushtë, ajo ka prekë në thelb të problemit dhe ata që e kanë pa, por edhe ata që sot e lexojnë librin, (sepse ai është botu mandej) shpresojmë kanë fillu me reflektu për realitetin serbo-shqiptar.

 

Majlinda: [Te] ‘Romeo dhe Zhulieta’, a jeni befasu me dialogun dhe reflektimin e audiencës pasi që është shfaqë?

 

Jeton: Jam befasu vazhdimisht. Shfaqjet që priten mirë, të befasojnë për të mirë. Por më duhet me thënë që, në fillim, me të vërtetë nuk kam besu që ky projekt do të realizohet, sepse për mu ka qenë super-ambicioz. E mbaj në mend një mik, Manojlović, më pat thirrë. Isha në Split asokohe. “Jeton, mik, duhet me u taku dhe me diskutu diçka urgjent.” I thashë “Po, fol në telefon, më trego.” Më tha “Jo, jo, duhet me u taku se nuk mundem me ta tregu idenë”. “Ok”, i thashë, “jam në Split dhe kur të kthehem, takohemi.”

 

Dhe kështu kam shku dhe e kam taku në Beograd, ditën, në drekë. Mandej, në mbramje isha mysafir në shtëpinë e tij dhe më thirri “Eja lartë.” […] Kemi shku në dhomën e tij të punës dhe ka qenë aq i emocionuar sa thojsha “Çfarë projekti tash don me propozu? Ka don me ja mbajtë?” Edhe më tha “E kam idenë me realizu Romeo dhe Zhulieta.” Vërtetë u befasova, sepse disi “Romeo dhe Zhulieta” më tingëllonte shumë e klishetizume dhe pas atyre projekteve që i kishim realizu, ‘Patriotic Hypermarket’ e këto të letërsisë, kisha përshtypjen që po bëjmë njëfarë keq-projekti tash. hajde të ja shtrijmë dorën tash, dashuri serbo-shqiptare. Por mandej, […] filloi me elaboru […] faktin që gjysma do të jenë aktorë shqiptarë dhe që planifikon me e ftu Uliks Fehmiun nga New York-u, dhe premiera duhet të jetë në Teatrin Kombëtar në Beograd dhe Teatrin Kombëtar në Prishtinë, dhe që do të provojmë me gjetë mbështetje prej institucioneve publike, prej qeverisë së Republikës së Kosovës [dhe] prej qeverisë së Republikës së Serbisë. […] Kjo filloi me marrë formë si ide dhe me pas njëfarë kuptimi, por mënyrën se si e shpjegonte ai, dukej super-ambicioze dhe diqysh në fillim kam thënë “Ok, është diçka kalimtare dhe nuk ka me u vazhdu tutje.” Por ai ka qenë këmbëngulës dhe e ka pasë, me gjasë, si projekt super të rëndësishëm. Në të vërtetë u tregu që ka qenë i tillë. Mandej, […] kur kanë fillu planifikimet, jam përfshi me seriozitet edhe me idenë që me realizu. Edhe e di që kur kishte […] folë me Enver Petrovcin, “Mik, e kam një projekt [që po du] me realizu, por nuk po du me i tregu askujt, se kam frikë që do të ma vjedhin idenë.” Enveri i thotë “I vetmi që mundet me ta marrë idenë dhe me ta realizu është Jetoni, mirëpo ti Jetonin e paske në projekt, kështu që mos u frikëso prej askujt. Jepja gjithë Kosovës idenë dhe askush nuk mundet me realizu”.

 

Në të vërtetë, nuk ka qenë i kollajshëm. Ka qenë shumë sfidues edhe në aspektin politik edhe në aspektin teknik të infrastrukturës dhe të organizimit. […] Ishin rreth 20 e kusur persona në projekt, përfshirë këtu edhe aktorë nga Kosova dhe Serbia. Provat mbaheshin në Beograd, kurse audicionet këtu. [Ekzistonte] një mal me pengesa dhe një mal me arsye për me heqë dorë, por vullneti edhe besimi që po bëjmë diçka të hajrit mandej [i ka mposhtë] këto. Ajo çka duhet me theksu është se, përderisa për “Patriotic Hypermarket” në 2011 kemi pasë telashe me gjetë aktorë të cilët kishin me ju bashkangjitë shfaqjes, […] për ‘Romeo dhe Zhulietën,’ 7 vite më vonë, i kemi pasë rreth 80 aktorë në audicion këtu në Prishtinë.

 

Interesimi i aktorëve të Kosovës ka qenë i jashtëzakonshëm. Për herë të parë këtu, në Qendrën Multimedia, kanë ardhë prej Mitrovicës së Veriut [për me] provu për audicion. Pra, prej fillimit të projektit popullariteti i tij ka qenë i madh edhe mes aktorëve, por edhe për faktin që ishte i përfshirë Miki Manojlović, legjendë e filmit, të cilin aktorët e njihnin. Por, edhe ardhja e Uliksit i ka dhënë njëfarë balanci shfaqjes. Për të gjithë ata që kanë pasë dyshime, prezenca e tij ka qenë jashtëzakonisht e dobishme. Edhe si aktor fantastik, por edhe si personalitet. Si djali i Bekim Fehmiut, por edhe si njeri që qëndron mes të dy shoqërive serbe dhe shqipëtare. Ai ka qenë si motor që i ka relaksu raportet mes aktorëve, megjithëse ato kanë qenë korrekte, por edhe në mënyrën se si është përceptu nga publiku.

 

Në Beograd dhe në Prishtinë kur është dhënë premiera kam pa njerëz që qanin. Monologu i fundit i Uliksit në skenë, ku ai flet gjysëm shqip, gjysëm serbisht, i ka emocionu njerëzit.  Poashtu i ka emocionu shumë edhe në Prishtinë, edhe për faktin që këtu ekziston miti që Bekim Fehmiu s’ka luajtë në skena të Kosovës asnjëherë në shqip. E tash, po vjen djali i tij dhe po luan në shqip. Kjo është pa edhe prej Uliksit, i cili e ka pa këtë si një amanet të babit. Mandej prezantimi i shfaqjes në Tiranë, Zagreb dhe Sarajevë, ehoja e projektit ka qenë shumë e madhe. [Ishte fat i keq] i asaj shfaqje që është masive, e kushtueshme dhe nuk kemi mujtë me luajtë më shpesh dhe me e prezantu edhe në teatro të tjera.

 

Majlinda: Por si është vendosë se kush ka me luajt pjesën serbe dhe kush atë shqiptare?

 

Jeton: Po nuk ka pasë ndonjë rëndësi shumë të madhe ajo. Në të vërtetë, [këto përzgjedhje i] ka bë Miki, […] megjithëse ato kanë qenë të ditura që nga fillimi. Prej fillimit është vendosë që edhe Uliksi do të jetë protagonist. Ka pasë barcoleta. Njerëzit pyesin “Kush do ta luajë Romeon?” Se shqiptari gjithqysh me qenë Romeo, e jo Zhulieta. Me humor po e tregoj këtë. Mirëpo, ka qenë zgjedhje e Miki-t dhe mendoj që ka qenë ok si e tillë. Nuk ka pasë ndonjë problem politikash apo ndonjë tendencë të tillë.

 

Majlinda: Po situata politike a e ka kushtëzu apo e ka frymëzu?

 

Jeton: Situata politike në këto bashkëpunime ka qenë pengesë. Domethënë, nuk ka pasë frymë lehtësuese [dhe klimë pozitive] në këtë drejtim. […] Gjithmonë politika ka qenë pengesë edhe në fillim edhe mandej. Në rastin e ‘Romeo dhe Zhulietës’ ka pasë një tendencë të bashkëpunimit institucional. Atje projekti është financu nga Ministria e Kulturës së Republikës së Serbisë, kurse këtu e ka ko-financu Ministria e Punëve të Jashtme të Republikës së Kosovës. […] Për premierën në Beograd ka pasë shumë telashe në aranzhimin e Teatrit Kombëtar, për shkak të problemeve të veta, që nuk i dijmë mirë. [Kanë] refuzu me dhënë sallën. Është lypë goxha njëfarë beteje për me siguru teatrin në datat e kërkuara dhe ka qenë e komplikuar prezenca e logo-ve tona në një poster. Edhe kjo [në] njëfarë faze e pat vu në pikëpytje krejt projektin. Domethënë ka qenë një debat dhe një diplomaci që është zhvillu në prapavijë të realizimit të projektit, nën negocimin e faktorëve të ndryshëm, për me ardhë në një përfundim [ku është] i pranueshëm nga të dy palët.

 

[…] Ne me më dëshirë i kishim largu të gjitha logot edhe s’kishim vu asnjë, por [ishte problem] për shkak të faktit që projekti financohej edhe nga qeveritë e të dy vendeve. […] Kompromisi ka qenë që logot në Beograd të jenë logo të zyres së Kosovës, e cila vërtetë e kishte mbështetë projektin, kurse në prezantimet e tjera kanë qenë të gjitha logot.

 

Majlinda: Domethënë ka qenë kusht. Politika = kusht?

 

Jeton: Po, politika = kusht, sepse njëfarë kompromisi gjithmonë duhet me bë nëse don me realizu [diçka], ose nëse don me e bë një hap përpara. Sepse nëse ne kishim këmbngulë, projekti nuk [do të] ishte bë. Nuk ish bë as ‘Patriotic Hypermarket’, e nuk ish bë asnjë projekt tjetër. Unë mendoj që kompromiset janë të rëndësishme. Jo kompromiset artistike, por ato burokratike, të cilat dijnë me qenë pengesë për bashkëpunim. Sepse, nëse ne kishim thënë “Jo, pa logo nuk dalin”, e ata të kishin thënë “Jo me logo të Kosovës”, këtu nuk do të kishte pasë shfaqje. E kjo mundet me vazhdu, realisht, në pafundësi. Por kur ka njerëz të cilët janë të gatshëm edhe e shohin bashkëpunimin më të rëndësishëm se sa anët ceremoniale, teknike e administrative atëherë këto tejkalohen.

 

Për shembull, në Kragujevc, në festivalin ndërkombëtar të teatrove atje, na kanë ftu edhe ata kanë bërë një hap që edhe për ne ka qenë i pranueshëm por edhe për ta kompromis i vogël. [Asnjë nga teatrot ndërkombëtare] që kanë qenë të ftuara […] atë vit nuk i kanë shkrujtë me emra të shteteve. Për shembull, ‘ZKM’ nga Kroacia apo Maqedonia, por i kanë shkrujtë: ‘ZKM’, Zagreb; ‘CTC’, Skopje; ‘Qendra Multimedia’, Prishtinë. Pra, kanë vendosë [me i] shkrujtë vetëm emrat e qyteteve. Për ne ka qenë krejt ok, për ta ka qenë kompromis. Por, ata kanë dashtë me pasë shfaqjen e Kosovës, sepse ata kishin mujtë me thënë “Nuk mundemi me e shkrujtë Kosovë, po me e shkrujtë Prishtina, Serbia” E, natyrisht, ne nuk kishim shku. Në të vërtetë, kemi pasë raste të kësaj natyre, për shembull, kur kemi qenë të ftuar në festivalin ‘Stereo’ të Novi Sad-it. Ka ardhë selektori dhe ka thënë “Me të vërtetë kisha dashtë shfaqjen [tuaj] me ftu.” […] Mandej, na kanë [thënë] që është e komplikume, e gati se e pamundshme, me e vendosë teatrin [tonë] si teatër i ‘Kosovës’. “A pranoni ndryshe?” I kam thënë “Ndryshe, jo, nuk pranojmë.” Dhe nuk kemi shku. Ka qenë kaq e thjeshtë. Por, nëse ata kishin tregu gadishmëri me gjetë ndonjë opsion të prezantimit, isha mendu edhe unë. Por, kur ata thanë “Nuk bën me e shkrujtë ‘Kosovë’”, natyrisht nuk bëjmë kompromise në atë drejtim. Pra, varet sa e kanë seriozisht dhe sa janë atje partnerët të gatshëm që me dialog me e gjetë zgjidhjen e këtyre problemeve teknike që dalin vazhdimisht në rrugë.

 

[…] Po i referohem kryesisht institucioneve publike, sepse, për shembull, me CZKD-në nuk kemi kësi barriera. Borka i ka pastru këto probleme me kohë dhe është e hapur në këtë drejtim. […] Nuk është person që nxjerrë telashe të kësaj natyre. Është njeri […] intelektual [dhe] fantastik. Është fat për Serbinë që e ka Borkën.

 

Majlinda: Jeton, deri tash folëm për politikën, për dashninë, për humorin. Pyetja e fundit: Cila është një temë urgjente, e domosdoshme për me u hapë, me hulumtu e me punu diçka nëpërmjet këtyre bashkëpunimeve, që ti mendon në të ardhmen duhet patjetër me u bë?

 

Jeton: Nuk është që konsideroj që ka ndonjë temë të caktume, por çka është urgjente është nevoja për komunikim […] fizik. Këto që shpesh duken të padobishme, të parëndësishme: Që grupe të të rinjëve [apo] grupe të shkrimtarëve […] nga Serbia të vijnë ta vizitojnë Kosovën; e vice-versa, grupe të shkrimtarëve e artistëve të Kosovës ta vizitojnë Serbinë. [Këto vizita] janë super të rëndësishme, sepse shihet realiteti, takohen njerëzit dhe krijohen hallkat e komunikimit normal. […] Ka qenë ndryshe për mu se si e kam imagjinu Serbinë dhe si jam ndi për herë të parë në Beograd. Kam pasë ndjenjën që krejt po e dijnë që jam shqiptar dhe rrugës kam ecë si halabak, se mos po gjuan dikush. […] Në të vërtetë, askush nuk e ka ditë, por edhe nëse e kishin ditë, me siguri nuk kishte pasë problem. Por, kështu ka qenë herën e parë. Herën e dytë nuk ka qenë kështu. Herën e tretë nuk ka qenë kështu. Shkoj gati normalisht, sikurse shkoj në çdo qytet tjetër në Evropë dhe nuk i kam ato barriera. Madje, […] kur jam me dikë [dhe] flas në shqip, […] shpesh njerëzit më pyesin “Çfarë gjuhe është kjo?” […] Unë ju them “Hungarisht.” E ata më thonë “Uuuh, po, po.” Pastaj ju tregoj, “Jo, nuk është hungarisht, […] është gjuhë shqipe.”

 

Domethënë, kontakti dhe prekja e realitetit [fizik dhe atij që vjen prej literaturës dhe shfaqjeve] janë super të rëndësishme. […] E në këtë drejtim unë [i] konsideroj emergjente […] shkëmbimet [dhe] prekjen e realitetit. [Publiku] në Beograd […] nuk ka […] kontakt as me artistë, as me shfaqje teatri, as me letërsi të Kosovës, por është bombardu me lajme që i ka dëgju prej RTS-së dhe prej mediave që janë të helmume hala me fashizëm e me urrejtje anti-shqiptare. E njejtë edhe këtu, [publiku] e ka vështirë me dalë prej atij kallëpi [dhe] atij koncepti të urrejtjes e përbuzjes që ja kanë imponu mediat.

 

Në ndërkohë, kur e sheh një shfaqje teatri, e përcepton një realitet ndryshe. E di që kur kemi shku me ‘Fluturimin mbi Teatrin e Kosovës’ (e cila flet për shpalljen e pavarësisë së Kosovës, por flet edhe në mënyrë kritike për problemet e brendshme me korrupsionin, me shtet-formimin, e kështu me rradhë), njerëzit [dhe kritikët kanë thënë që] tash mund të besojmë që pavarësia e Kosovës ekziston në realitet, sepse për ta ka qenë e jashtëzakonshme […] që një shfaqje [e ardhur nga Kosova] din me qenë kaq kritike për realitetin në Kosovë.

 

E unë besoj që këto shkëmbime, në çfarëdo lloj tema që realizohen, edhe në tema politike por edhe në tema jo-politike, janë të dobishme dhe të rëndësishme dhe e zgjerojnë rrethin e njerëzve që e shohin tjetrin si partner të barabartë. Si njeri, para së gjithash.

 

Majlinda: Domethënë: Realiteti i tjetrit.

 

Jeton: Po, realiteti i tjetrit. Edhe me pa që, në të vërtetë, sa kemi dallime kemi edhe ngjajshmëri. Sepse, në të vërtetë, nuk ka shumë dallime, dhe është një hapësirë që ne e kemi nda për 50 vite, e që në fjalë e forma tjera [quhet] Ballkan. Nuk është se ka ndonjë diferencë ndërmjet Zagrebit, Sarajevës, Prishtinës, Beogradit, Shkupit e kështu me rradhë.

 

Majlinda: Faleminderit, Jeton.

 

Jeton: Faleminderit edhe prej teje.