Autore e intervistës: Majlinda Hoxha

Majlinda: Mehmet, në katalogun e galerisë “Dodona” në vitin 1997, ju konsideroheni si një nga artistët e viteve të 80-ta që për shkak të represionit dhe mbylljes së institucioneve kulturore në Kosovë nuk patët mundësi për një prezentim dhe njohje normale. Si ndikoi kjo periudhë në estetikën e artit tuaj?

Mehmeti: E saktë. Unë në vitet e 80-ta kam qenë në studime, pak mbasi i kam kry studimet. Kisha mujtë me thonë që gjenerata jeme, pak ma të ri dhe pak ma të vjetër, vërtetë kemi kalu në një kohë shumë t’rëndë. […] Jo veç për kosovarët, po në atë kohë, të tanë e dijmë, kemi qenë pjesë e një gjeografie pak ma të gjanë. Kemi qenë pjesë e Jugosllavisë dhe si kosovarë, shqiptarë, gjegjësisht shumica e popullit të Kosovës kanë pasë relativisht probleme për me u inkuadru, për me u socializu, për me u bo pjesë e asaj Jugosllavie. Po një pjesë e vogël edhe kanë mbërri. Një prej tyre e konsideroj edhe vetëveten. Kam studiu [gjatë të] ‘80-ave. Në fund të ‘80-ave kam shku n’Sarajevë, i kam vazhdu studimet post-diplomike dhe […] i kam kry studimet në vitin ‘91.

Në vitin ‘91, kur jam kthy në shtëpi, atëherë ka nisë edhe shpërbërja e Jugosllavisë- mirëpo shpërbërje shumë tragjike, shumë e dhimshme, shumë dramatike, shumë e rëndë, edhe një moment […] të gjitha andrrat prej një artisti të ri u shembën, si shtëpia prej letrave- prej kartave, që thojnë. Për estetika të kohës bile nuk u bëjke fjalë sepse [kishte] tendosje në ajër, ndihej rreziku prej një përplasjeje shumë, shumë të vrazhdtë. […] Në atë kohë edhe Millosheviqi vjen në pushtet, e forcon pushtetin e tij, edhe shihej qartë që me rënien e ideologjisë komuniste u hap hapësinë e madhe për ardhjen e nacionalizmit, mirëpo nacionalizëm shumë i vrazhdtë, po e them prapë. Komunizmi [i kishte] të metat e saja, mirëpo nacionalizmi ish [poashtu] shumë i rrezikshëm, edhe […] Millosheviqi luante në atë kartë.

Pata mundësi [me qenë] pjesë e një shoqërie jo shumë të madhe mrenda Kosovës [gjatë fundit të] viteve të 80-ta. [Ishte] e natyrshme që shumicën e muhabeteve i bojshim rreth perspektivave të artit, rreth artit, rreth asaj se çka ndodh ne botë, çka ndodhë te na, etj.

Është shumë me rëndësi me theksu që për mu, bota njëfarë forme ka qenë ish-Jugosllavia, sepse na […] edhe ambiciet tona kanë funksionu […] në nivel të Jugosllavisë. Pra, mu më ka interesu çka ndodhë në Beograd, çka ndodhë në Zagreb, çka ndodhë në Ljubljanë. [Për] këto qendrat tjera, bile bile, nuk e kemi vra shumë mendjen, t’them sinqerisht, sepse thjeshtë ka qenë sistem tjetër politik. Ka qenë krejtësisht ndryshe. Për shembull, anglishten na në atë kohë e kemi mësu prej këngëve. S’ka qenë anglishtja gjuhë komunikimi. […] [Në televizor ka pasë] shumë pak programe të huaja, mirëpo serbishtja ka qenë gjuha lingua-franga […] edhe na me serbisht kemi komuniku në mënyrë perfekte edhe kjo ka qenë […] e mjaftueshme që na me pa se çka po ndodhë jashtë Kosovës. Kosova si e tillë ka qenë relativisht e mbyllur, e thashë, sigurisht falë barrierave gjuhësore në rend të parë, po edhe tradita shumë e fuqishme Kosovare. Traditë […] konservative, […] shumë e mbyllur në krahasim me ambientin jashtë saj.

Majlinda : Po flasim per ambientin […] në ish-Jugosllavi?

Mehmeti : Po flasim për ambientin kulturor në ish-Jugosllavi, qashtu.

Majlinda: A ka pasë kjo të bëjë ndoshta edhe me gjuhën […]?

Mehmeti: Po supozoj që po, gjuha ka qenë një prej barrierave të randëshishme, po jo vetëm gjuha. Trendet politike ne atë kohë [tregonin se] komunizmi [po] binte gradualisht, e kosovarët në atë kohë kanë pasë ambicie […] relativisht të fuqishme të mëvetësimit, pra të pavarësimit. […] Në atë kohë Kosova ka pasë statusin e krahinës autonome, mirëpo kosovarët nuk kanë qenë të kënaqur kurrë me atë status, kështu që kanë lypë përherë më shumë e më shumë, [qyshdo që] e ka lypë situata. Najherë kanë dashtë Republikë mrenda Jugosllavisë, najherë shkëputje komplet. Najherë kanë dashtë me ju bashkangjitë Shqipërisë, shkaku që shumica e kosovarëve janë shqiptarë [edhe] në formë natyrore e kanë lypë […] me u bashku me pjesën tjetër të kombit.

[…] Krejt këto kanë çu deri te ajo që […] Kosova, kultura, arti, i kanë vetëmjaftu vetëvetes. [Neve, një gjenerate të artistave të ri] nuk na mjaftonte ajo. […] Kishim nevojë me u shprehë edhe ma gjon [dhe] artin në atë kohë e patem kuptu si komunikim mrenda ambienteve, mrenda shoqërive, mrenda gjeneratave të ndryshme edhe thjeshtë për neve kish kuptim arti vetëm në qoftë se tregohet dika tjetër përpos në vendin tonë. […]

Majlinda: A ka ndiku krejt kjo […] në estetikën se si ju keni qasë ju ekspresionit të ngjyrave ose… ?

Mehmeti: Sigurisht. Bravo, qashtu. Në [kohën] sa unë kam qenë student kemi pasë telashe me […] forcat konservative të kohës [dhe ndikimin e] ambientit tonë ‘klaustrofobik’, në qoftë se guxoj me e përdorë këtë fjalë. Në anën tjetër [kishim] ndikimet politike të organizatave ilegale, të cilat provojshin edhe kulturën me na imponu, […] për shembull prej Shqipnisë, e cila s’kishte të bëjë kurgjo me artin bashkëkohor, sepse dihet mirë […] se në Shqipni deri në atë kohë ka qenë njëfarë socializmi i dhunshëm, i kontrollumë fuqishëm prej shtetit. [Si të ri, nuk ndiheshim se] ish i afërt me neve, shumë i largtë, mirëpo kishte edhe pjesë të tjera të kulturës kosovare të cilët provonin me u sinkronizu me artin i cili bëhet në Shqipni, që për neve në atë kohë ishte nonsense. Na provojshim me kuptu se çka po ndodhë në artin sot jashtë kufijve të Kosovës, mirëpo [na interesonte] pjesa perëndimore. […]

Fakulteti jem […] atëherë ka qenë një institucion shumë i randësishëm, shumë ma i randësishëm sesa sot, [sepse ishte] një prej institucioneve të pakta të cilat janë marrë me edukimin e gjeneratave të artistëve […]. [Fakulteti] ka pasë probleme me rrymat bashkëkohore, të cilat për ambientin e Kosovës në atë kohë kanë qenë shumë të huaja, të çuditshme, joserioze. […] Në atë kohë edhe mbas asaj kohe me vite të tana, ndamja ka qenë në bazë të […] mediumeve. Për shembull, ai thotë “Piktura është art”; ai tjetri thotë “Video nuk është kurgjo. Video është palidhje. Video s’bën pjesë në […] artin vizuel”. Kanë qeshë me [instalacione], e qesi sene. [Ishin] shprehje të reja artistike për ta, […] kanë qenë ma shumë një lojë e artistave të rinjë, [të] fëmijëve, se sa shprehje shumë serioze artistike. […] Gjenerata jeme mandej, disa prej neve, na vazhdumë studimet mbas Prishtinës, [në fund të të] 80-tave. Disa [shkuan] në Ljubljanë. Unë për veti vazhdova në Sarajevë edhe […] kisha mundësi tash prej jashtë me i pa problemet shumë ma saktë. Është [gjithmonë] fjala për problemet ose dilemat artistike: Kah ma tutje?

[…] Në Ljubljanë, ose në Zagreb, ose në Beograd, ose edhe në Sarajevë trendet depërtonin shumë ma kollaj se sa te na në Kosovë. Edhe [te] na një gjeneratë [patëm fillu] me u marrë edhe me forma ndryshe të shprehjes, [për të cilat] kemi pasë bajagi telashe edhe në ambientin tonë, sepse […] ke qenë i etiketumë si dikush që po bon hajgare, si dikush që nuk mirret seriozisht me këtë punë, e si dikush që e helmon ambientin ku ekziston. […] Format klasike shprehëse që kanë qenë ato të cilat kanë vlejtë, këto të tjerat nuk kanë vlejtë asnjëra.

Majlinda: Fondacioni i Sorosit në ish-Jugosllavi […] ka qenë një prej fondacioneve që ka kontribu në bëmjen e galerisë ‘’Dodona”. […] Fondacioni po ashtu edhe ka mbështetë bashkëpunime mes shteteve në rajon. Sa efektive kanë qenë këto iniciativa [nëse i] futim në këto kornizat e shkëputjeve ideologjike-politike që ndodhnin në rajon?

Mehmeti: Të jem shumë i sinqertë me ty, hera e parë [që unë] kam ndi për fondacion privat [ka qenë] kur Sorosi ka ardhë në ish-Jugosllavi. Falë rrethanave, [si pjesë e] Sorosit të Serbisë u hap një zyre e vogël edhe në Kosovë. Po flasim për vitet ‘93, ‘94, ‘95, mos gabofsha.

Majlinda: ‘93.

Mehmeti: Eh… Edhe thjeshtë ishte kohë tranzicioni. Ishte kohë shumë e vështirë. Disa [luftëra] kanë pasë nisë [e disa] kanë pasë përfundu në pjesë të ndryshme të ish-Jugosllavisë. Tjerat ishin në vlugun ma të madh, si për shembull [ajo] në Bosnje. Një tragjedi e papame deri atëherë në Evropë, faktikisht. Edhe Sorosi provonte […] me përkrahjet financiare […] me e zgju [atë që] sot i thojmë ‘shoqëria civile,’ atëherë s’e di as qysh i thojshim. [Ofronte mbështetje ndaj] iniciativave vetanake, iniciativave të njerëzve të cilët kishin [ma shumë] çka me dhonë jashtë kornizave […] institucionale e shtetërore […]. E vërtetë që [Sorosi] i ka përkrahë bashkëpunimet në [atë] kohë. […] Një prej iniciativave ka qenë edhe ekspozita ‘Përtej.” […]

Majlinda: Si erdh në jetë ky projekt?

Mehmeti: […] Na si artista të ri [e kishim] një perspektivë shumë të cungume në vitet ‘95, ‘96, ‘94, mirëpo megjithatë ishim […] fanatikë të produksionit artistik. […] Nuk jemi nalë kurrë, pavarësisht prej perspektivave të cungume. Në atë kohë […] dallimet mes serbëve dhe shqiptarëve në Kosovë ishin shumë të mëdhaja. U shkëput çdo komunikim mes serbëve dhe shqiptarëve. […] Shqiptarët ishin jashta përkrahjeve institucionale, kështu që shumica filloi me e vetëorganizu jetën kulturore, jetën politike. […] Shumë aspekte të tjera fillunë me u organizu në formë paralele.”

[…] Në atë kohë po sa [ishte] themelu Lidhja Demokratike e Kosovës si partia ma e madhe […], ose mos të them e vetmja që çonte [peshë]. Pjesët tjera ishin shumë të vogla [dhe] ishin vetëm përkrahëse të LDK-së. Edhe diqysh […] ajo vet e merrte formën. […] Po e zëmë, kafet tona u bënë galeri. Shpesh kam thënë [që] na me aq entuziazëm kemi punu për ekspozitat nëpër kafe sa sot është […] qesharake. Në atë kohë, për shembull, MoMA e New York-ut te na ka qenë [kafe-galeria] “Hani i 2 Robertëve”. Edhe kemi punu me shumë seriozitet.

Majlinda: Institucionet u bartën nëpër kafene, a?

Mehmeti: Qashtu. Po, po, krejt shkoi underground. Krejt shkoi përfundi tokës. […] Punojshim me shumë seriozitet, thu se jemi tu bo […] ekspozita në vendet ma të mëdhaja të botës.

Shkëlzen Maliqi në atë kohë […] punonte për Sorosin, gjegjësisht për zyrën e Prishtinës të Sorosit. Edhe ekzistonte si ide: hajde ta provojmë njëfarë bashkëpunimi minimal mes Kosovës, [Sërbisë edhe Vojvodinës]. “Hajde provojmë ta bojmë njëfarë bashkëpunimi, të kqyrim ta prezantojmë artin e ri të Kosovës dikund jashtë Kosovës. Ideja ish dikund në Vojvodinë, dika në Novi Sad, Suboticë, si vende ma të hapuna, ma tolerante. […] Mirëpo na si artista të ri në atë kohë thamë “ […] Në qoftë se veç duhet me ekspozu vetën dika, atëherë po shkojmë aty ku duhet me shku, në Beograd, e natyrshme.” Qeshtu ka ardhë deri te ideja. “Hajde po e bojmë një ekspozitë të artit të ri të Kosovës, ky arti hajgare, që këta të tjerët nuk e pranojshin si të vërtetë, […] hajde ta ekspozojmë në Beograd!” […]

E gjetëm hapësinën. [..] Sigurisht që Borka Pavićević me Qendrën për Dekontaminim të Kulturës, [apo ‘Paviljon Veljković’] ke ambienti ma i përshtatshëm për neve. Edhe politikisht ish shumë i përshtatshëm, mirëpo edhe artistikisht sepse ish […] një hapësinë multidisiplinare, kish edhe shfaqje teatrale, muzikë bojshin aty, lexojshin poezi mirëpo edhe shërbente edhe për ekspozita sepse ishte hapësirë shumë, shumë interesante.

[…] Ideja ka qenë e Shkëlzen Maliqit. [Ideja] themelore ka qenë: Hajde ta ekspozojmë artin e ri dikund jashtë Kosovës. Mirëpo na […] si artista të rinjë kemi thonë nëse shkojmë jashtë Kosovës, po shkojmë në Beograd. Sepse, thjeshtë, na ishim të interesum me kallxu artin tonë jashtë Kosovës, a mundësitë ishin minimale. Nuk ishte veç kjo arsyeja pse na dojshim me shku në Beograd, por ish, […] njëfarë forme, edhe aktiviteti jonë opozitar politik ndaj LDK-së të asaj kohe, sepse me të gjitha momentet pozitive ku LDK-ja i tërheki njerëzit prej rrugëve, i tërheki njerëzit prej formave radikale të veprimit, neve shumë na pengonte, sepse […] ata e fitunë […] fuqinë me vendosë edhe për kulturën, se si duhet të punohet në kulturë. [Për faktin] që na punonim pak ma ndryshe, ata na akuzonin për njëfarë dekadence artistike të kohës. Na ishim thjeshtë të bindun që […] s’mundet kërkush me na tregu se si me shprehë vetën.”

Pra, përpos ambicieve artistike, kishim edhe ambicie politike: një karshi LDK-së, me i tregu që na mujmë me vendosë edhe vet se ku do t’ekspozojmë edhe çka do t’ekspozojmë; në anën tjetër kishim nevojë edhe me shku n’Beograd thjeshtë me e shprehë njëfarë brenge […] që në qoftë se vazhdohet me politika të tilla, do të vije deri te situatat shumë tragjike. […] Në vitin ‘97 u bë ekspozita, 2 vjet përpara përfundoi lufta në Sarajevë, kështu që na e dijshim saktë se çka po na pret në Kosovë. Jo tu qenë shumë inteligjent, po thjeshtë tu e pa […] çka ndodhi në historinë shumë, shumë të afërt.

Majlinda: Gjatë ekspozitës, në një anë mediat e kontrolluara nga regjimi serb e konsiderojnë ekspozitën si një provokim, a?

Mehmeti: E saktë.

Majlinda: Ekspozita e prezentuar si arti i rezistencës në Beograd u prit me një entuziazëm nga rrethi i ngushtë kulturo-artistik atje. […] Kjo diferencë në pranimin e asaj ekspozite, […] çka reflektoi te ju për politikat dhe kulturën që do t’vinte në të ardhmen, sidomos sa i përket bashkëpunimit?

Mehmeti: Ashtu, konstatim i saktë. Mirëpo, mos ta harrojmë edhe faktin që, përpos që në Beograd prej mediave t’regjimit nuk u prit mirë ekspozita e kosovarëve, gjithashtu nuk u prit mirë as në Kosovë  shkumja e disa artistave të ri, […] se ambienti kulturor i Kosovës ka qenë i vogël. [Ishim] të ri, mirëpo megjithatë e kishim njëfarë backgroundi artistik, sa kishim mbërri me bo, edhe përnjëherë na vendosëm me shku në Beograd pa e pytë kërkend. Pra edhe në Kosovë u pritëm shumë keq.

[…] Në atë kohë kam qenë profesor i Fakultetit të Arteve, i ri normalisht, mirëpo na kemi punu nëper shkolla podrume, kemi qenë komplet jashtë rrjedhave, ose jashtë bashkëpunimeve me regjimet ne atë kohë, edhe përnjëherë unë vendosa vetë me shku në Beograd me u ekspozu. […] Thjeshtë, më shpallën tradhëtar të kauzës nacionale. E qe, unë isha i bindur që nuk është qashtu, sepse siç thashë edhe ma përpara, na ishim t’interesum me kallxu se çka punojmë aktualisht si artista të rinjë. Në të njëjtën kohë provojshim me kallxu atë vetësinë ose pavarësinë tonë intelektuale, politike dhe artistike në të njëjtën kohë.

Pra, përgjigja në pyetjen tënde është kjo, përafërsisht: […] Jemi pritë shumë mirë nga [qarqe të caktume] artistike n’Beograd, t’cilat në atë kohë kanë qenë rreth Qendrës për Dekontaminim Kulturor [dhe] rreth Qendrës Soros për Arte Bashkëkohore. Mirëpo, [në të] vërtetë, ma shumë kanë pasë probleme […] politike ata që na gostitën neve, se sa na si dikush që veç erdhëm, e tregumë vetëveten, edhe u kthymë në shtëpi. Qeshtu ka qenë historia.

Majlinda: Po a reflektoi kjo diçka në të ardhmen?

Mehmeti : [Na nuk kishim] ambicie të mëdhaja që me e zbulu ujin e nxehtë. Na thjeshtë kishim nevojë me kallxu vetëveten. […] Qëndrimet politike tona i patëm mbulu në forma artistike, kurgjo ma shumë. Mirëpo ajo ekspozitë mandej me kohë […] e fitoi njëfarë peshe të vetën, sepse unë jam i bindur që edhe [në] Beograd ka qenë befasi se si në atë kohë […] disa kosovarë kanë punu n’formën në t’cilën punojshim [ne]. Edhe ata tu pasë telashe, probleme. Tu mos e njoftë ambientin tonë artistik dhe kulturor. Kështu që ishte befasi e kandshme për njerëzit e vullnetit të mirë, apo jo? Në anën tjetër regjimi e shfrytëzoi rastin. I akuzonte ata për tradhëti.

Me kohë kjo ekspozitë fitoi peshën e vet. [Neve] si artista fillunë me na ftu nëpër galeri hala ma interesante.

Majlinda: Si Bienalja e Cetinjës në ‘97-ën.

Mehmeti: Bienalja e Cetinjës në ‘97-ën, po. Edhe ajo ka qenë shumë interesant […] se mediat [na sulmunë për tradhëti kur shkumë në] Beograd, mirëpo […] falë rrethanave politike kur ekspozumë në Cetinje, ekspozumë si Kosovë n’atë kohë.[…] Politikisht edhe Cetinja ka pasë nevojë me prezentu ma së pari Malin e Zi si të pavarun, t’vetësishëm. Mandej si rrjedhojë edhe neve na prezentoi si Kosovë. Tash mediat [vazhdunë] tu trumpetu me të madhe. Koha Ditore në atë kohë, më kujtohet si sot, me një titull të madh tha: “Mali i Zi e pranoi Kosovën Republikë” që s’ish e vërtetë hiq. Mirëpo neve na konvenonte si artista të ri, sepse na u dukke interesant qysh arti mundet me reflektu qaq shumë. Por jo arti si art, por arti si refleksion. Kur vinte media atëherë u bënte e madhe.

Majlinda: Krejt këto ndryshime, krejt këto tituj të kundërt kanë ndodhë në [të njejtin vit]. Bienalja në ‘97-ën, ‘Përtej’ ekspozita në ‘97-ën.

Mehmeti: Edhe [Onufri në Shqipni] shumë është interesant. Në Onufër na kanë ftu tu na pa në Beograd. Pra, Beogradi ka qenë ndërmjetës në mes [të] Prishtinës dhe Tiranës në atë kohë, që është shumë interesant për mu. Pra na kanë pa atje edhe na kanë ftu në Tiranë në vitin ‘98. […] Na nuk e kishim pritë qasi refleksioni.

Majlinda: Po ashtu në ‘97-ën CZKD-ja në bashkëpunim me teatrin ‘’Dodona” organizoi një vizitë të artistëve dhe intelektualëve nga Serbia dhe Kosova në Sarajevë. A ishit ju pjesë e kësaj?

Mehmeti: Po.

Majlinda: Çka kishit veçu prej këtij takimi?

Mehmeti: “[Ka qenë] shumë interesant rrugëtimi jonë [për] Sarajevë. Kemi shku […] me intelektualë prej Beogradit dhe Novi Sadit, edhe na ishim 3-4 kosovarë. [Në Bosnje] hyjshim knej ka pjesa e Republikës Srpska. Aty, normalisht, kur i panë letërnjoftimet tona na hekën prej autobusit. Nuk na lanë me vazhdu rrugën. Mirëpo, aty u kallxu mandej fuqia […] e shoqërisë civile t’Beogradit, t’cilët insistunë me këmbëngulje, me njëfarë… energjie të papame, që pa neve ata nuk e vazhdojshin rrugën. Na i lutëm […] të shkojnë edhe pa neve, sepse na fillumë me u tutë, […] mirëpo ata nuk lshunë pe. [Na] kqyrën letërnjoftimet, edhe një moment thanë: “A dini çka, ju t’gjithë mundeni mrenda me hi, vetëm turqit jashtë. […] Na kqyrshim ku janë turqit, se na s’e dijshim që ka turq në autobus. [Në fakt,] na ishim turqit. Se […] në atë kohë, Republika Srpska me pezhorativ ‘turq’ ju [thonin] muslimanëve. Edhe qeshtu, si gjysë-anekdotë. Po s’ka qenë bash, bash për me keshë në atë kohë se na përnime u tutëm.Tha sërbisht: “Svi mnogu unutra, turči vani,” edhe na kqyrshim ku janë turqit. Ja nisi me i lexu mbiemrat e atëherë e pamë që nuk është krejt hajgare. […]

A përndryshe, po, na kemi pasë përherë ambicie, pavarësisht situatës politike. Përherë kemi pasë ambicie që komunikimi kulturor mos të shkëputet. Thjeshtë, nevoja për me komuniku në nivel kulture ka qenë shumë e fuqishme. Besoj që edhe gjatë luftës n’Kosovë ajo kurrë nuk është ndalë.  Kjo është shumë me rëndësi,[…] qëndrimi jem personal [ky]. Sepse, n’Ballkan është shumë vështirë me nda kulturën [e] artin prej politikave ditore.

Majlinda: Gjithkund është.

Mehmeti: […] Unë po flas për Ballkan se e njoh relativisht mirë situatën. Pra, ti provon me bo një projekt artistik, ai menjëherë merr konotacione politike. Na kemi provu përherë […] me tregu që komunikimi kulturor nuk do të thotë nënshtrim i dikujt ndaj dikujt tjetër, po thjeshtë është nevojë […] e paevitueshme e njerit me komuniku me tjetrin. Me tregu pozicionin tënd, çfarëdo qoftë. Kështu që na, në këtë formë edhe kemi provu me bashkëpunu në atë kohë me Beogradin. Mbas ekspozitës të vitit ‘97 […] na provumë me organizu një prezentim të artit bashkëkohor të artit të Sërbisë te na n’Kosovë edhe e […] realizumë.

Majlinda: Kjo është në teatrin “Dodona”?

Mehmeti: Kjo është në galerinë “Dodona”, qashtu. Dhe për neve ish shumë e randësishme. I ftumë shumë artista, shumë profesora me u njoftu me situatën në Beograd. Edhe ata kishin nevojë me pa se çka ndodhë në Serbi, për shembull. Sepse nuk dishin çka ndodhte. Kështu që ai ka qenë rast i shkëlqyeshëm që arti [bashkëkohor] i Beogradit ose i Serbisë të prezentohet në Prishtinë, në forma shumë t’limitume, pra në një galeri tepër të vogël[…]. Na nuk kishim akses kurrëfare [në galeri shtetërore]. Mirëpo, […] këta pranunë me ardhë [edhe] me bo prezentimin te na në galerinë Dodona, e cila ish galeri gjysëm-private e sponzorume prej fondacionit Soros. Edhe të gjitha aktivitetet i bojshim falë [faktit që] shumica e popullit të Kosovës nuk kish hapësina ku mundte me e shprehë vetëveten përpos kafe–galerive siç ka qenë Hani i 2 Robertëve.

Majlinda: Po kjo ekspozita e Beogradit, ose e artistëve të Beogradit në Prishtinë, si u prit?

Mehmeti:[…] Çuditërisht u prit mirë, në krahasim me sa kemi pritë na. Se na kemi pritë rezistenca, siç kanë qenë rezistencat kur na shkumë n’Beograd. Mirëpo, fatmirësisht, ajo ndodhi pak më vonë [dhe] situata politike pak [ishte] qetësu, edhe njerëzit […] ishin të interesumë […] me pa se çka ndodhë në Beograd. Galeria Dodona [ishte] relativisht e [pa]ndriçume prej mediave, [mirëpo njerëzit u bënë kurioz]. Unë kur kam qenë në Fakultet të Arteve, i kam pasë ftu kolegët e mi [dhe] studentat, kështu që prezenca ka qenë shumë, shumë e mirë. Edhe pritja e prezantimit të artit bashkëkohor në Serbi ka qenë shumë, shumë e mirë në atë kohë.

Majlinda: Po si i cilëson bashkëpunimet e pas luftës, se në atë kohë edhe erdh edhe një gjeneratë e re e artistëve të cilët […] e krynë Fakultetin e Arteve[…]?

Mehmeti: Po, pas luftës emri shqiptohet krejtësisht ndryshe, kualitativisht krejtësisht tjetër, me telashe të cilat i kishim [prapë] në kokat tona, […] si komunitete artistike edhe në Beograd edhe në Prishtinë. Unë gjithmonë kam qenë idhëtar i [asaj idesë] “hajde t’i lojmë politikat tona, tash të provojmë të komunikojmë artisitikisht”. Të rijtë tonë nuk kanë pasë probleme […] mirëpo […] falë politikave […] ish shumë vështirë me bashkëpunu. Pra, Beogradi nuk e pranonte kurqysh faktin që […] kontrolli i Beogradit në Kosovë u humb njëherë e përgjithmonë. Kosovarët përnjëherë nuk ishin të interesumë më me komuniku me Beogradin, sepse ju dukej vetja që tash janë të pavarur [dhe] nuk kanë kurfarë nevoje me i kallxu çkado qoftë Beogradit. Po u kthynë kryesisht nga Tirana, ose direkt nga perëndimi, sepse përnjëherë u krijunë kushtet që komunikojshim direkt me perëndimin, gjë që nuk [e kemi pasë rastin] para vitit ‘99. Pra, mbas katrahurës, mbas tragjedisë, mbas gjithë asaj që ndodhi, përnjëherë Kosova u bë atraktive edhe për kuratorë të huaj, kuratorë shumë të rëndësishëm të sistemit të artit në botë.

Pra, thjeshtë më nuk kishte vullnet. Edhe besa nuk kishte kushte të sigurisë për me u prezantu andej-këndej. Ka pasë disa tentativa. Më kujtohet në vitin 2008, [kur] artistat tonë të ri [dhe] shumë […] interesant organizunë [ekspozitë e cila u prit shumë mirë]. Një në Novi Sad, një në Beograd. […] Organizatat ekstremiste e prishën komplet ekspozitën. Pra, kjo tregon saktë se sa ka qenë marrëdhënia e tendosur, në kuptim të “hajde [e provojmë] njëfarë komunikimi të natyrshëm”. Po kësaj i fryjshin politikanët, i fryjshin se ju konvenon politikanëve. Unë mendoj që me kuptu realitetin qysh e kuptojnë artistat […] nuk kish me pasë kurfarë telashe me u prezantu në të dy qytetet tona.

Majlinda: Po prapë arti është goxha selektiv në atë ambientin shoqëror. Nuk është shumë i gjanë, e sidomos arti bashkëkohor për mendimin tem. Çka kish mujtë me u bo në këtë drejtim, që […] kjo pritja edhe shkëmbimi kulturor me u hapë edhe me u pa prej shoqnisë ma të gjanë, sesa elitës kushtimisht artistike? Se nëse arti është gjuha ma e denjë e komunikimit dhe bashkëpunimit, atëherë çka janë ato veti që duhet me u shtu për me qenë ma e hapur?

Mehmeti: […] Fatkeqësisht që na jemi full me ngjarje të politikave ditore. Full. Njëfarë forme na kontrollojnë politikanët, jo natyrshëm, sepse jemi ambiente të vogla, edhe Beogradi edhe Prishtina. Po të kuptohej realiteti në formën e duhur, po mos të kishte interesa politike si: ‘Kadalë se Beogradin e kemi armik’ ose ‘kadalë se Prishtina na ka marrë territorin tonë të cilin neve na përket (që unë nuk besoj që është ashtu)’, atëherë komunikimi kish me qenë shumë, shumë ma i natyrshëm, […] pa presione politike, pa presione t’kalumës, pa presione kurrëfare. Pra, kishin me u kriju nevojat për komunikim të dyanshëm.

Majlinda: […] Sidomos mbas luftës, ka pasë […] një serë projektesh, bashkëpunime, exchanges në mes të rajonit në përgjithësi.

Mehmeti: Ka pasë, po [kanë qenë] shumë të vogla në krahasim me mundësitë t’cilat janë kriju për [periudhën] mbas vitit ‘99. Ato kanë qenë tentative [dhe] vetëm një elitë e vogël ka mujtë me i pa shkëmbimet qysh kanë funksionu. Pra, […] një publik shumë i vogël i ka pa këto sende. Prapë unë mendoj që politika e ka fajin kryesor. […] Si kishe me e komentu faktin që [magjistralja Prishtinë-Nish që] e lidhë Kosovën me Serbinë, […] pjesa e Serbisë është komplet e paprekur? Pra është rrugë e vjetër që 30 vjet, edhe kërkujt si ka ra në mend me investu. Se, unë mendoj që […] duhet me u investu në rrugë në qoftë se dojmë me komuniku shlirë. […] Tek tash ka disa iniciativa (në qoftë se janë të vërteta) nga ana e Presidentit të Serbisë […], Vuqiqit (i cili në kohën e ‘99-ës ka qenë Ministër i Informatave të Millosheviqit- këtë duhet me e kallxu për ata që nuk e dijnë). […] Tash përnjëherë instrumentalizohen edhe ndihmat, ose edhe investimet të cilat duhet të ekzistojnë. Po të kishte me qenë nevoja e sinqertë e komunikimit, atëherë së paku rrugët kishin me qenë më të ndërtume. Këtu jom i bindun që është kështu.

Majlinda : Po gjeneratat e reja të artistëve, a mendoni që e kanë këtë prapavijë si kusht për bashkëpunim?

Mehmeti : Jo, unë mendoj që gjeneratat e reja janë në pozitë shumë më komode. […] Nuk e kanë [barrë] trashëgiminë historike [dhe] kulturore të marrëdhënieve serbo-shqiptare. Thjeshtë, unë e shoh prej fëmijëve të mi, ata me […] moshatarët e tyre serb komunikojnë anglisht dhe nuk e kanë asnjë problem, as problemin e inferioritetit, as problemin e superioritetit, me të cilat fatkeqësisht [gjeneratat tona] jemi të ngarkumë.

Është pozitë shumë më komode, mirëpo në anën tjetër është pozitë shumë më neutrale sepse për ta Beogradi është njësoj si secili qytet i regjionit. […] Nuk kanë interes specifik të posaçëm në të. Deri sa ne, […] si dikush që ka ekzistu dhe ka jetu në një ambient kulturor shumë më të gjërë, thjeshtë kemi nevojë sot e kësaj dite me u shkëmby së paku kulturalisht. Unë muj me shpresu [që ka me pasë] përpjekje që të dy shoqëritë […] me u njoftu pak ma shumë në të ardhmen në qoftë se ekziston interesimi. Në qoftë se jo, atëherë kanë me u taku diku në botë- patjetër.

Majlinda : Po zakonisht këto takimet që janë bërë mbas luftës, janë bërë në vende të tjera.

Mehmet: Po, e vërtetë është. Na jemi taku me miq […] shumë ma shumë jashtë Prishtinës e Beogradit se sa vetë në Prishtinë e Beograd.

Majlinda: Domethënë, për juve, deri në momentin sa ja nisin rrugët me u përmisu [takimet kanë me ndodhë dikund tjetër]?

Mehmeti: […] Deri sa nuk fillojnë rrugët me u përmirësu [dhe] deri sa nuk fillon komunikimi normal, [pa] na ngarku me “ndërroje tabelën, merre tabelën tjetër, hajde shko deri në Beograd ([se] unë për veti kisha mujtë me shku deri në Beograd me pi veç një kafe, [qysh] shkoj në Tiranë sot)”… Deri sa nuk bëhen këto pengesa sa ma të padukshme, atëherë shumë vështirë ka me qenë edhe komunikimi i gjeneratave të reja mes vete, sepse thjeshtë nuk kanë me ndi as nevojën, aq më parë në qoftë se kanë barriera.

Majlinda: Po ashtu, […] gjeneratat e reja nuk e dijnë serbishten, se asnjëherë nuk ka qenë gjuhë kryesore [si qysh] ka qenë gjatë ish-Jugosllavisë.

Mehmeti: Jo. Na në ish-Jugosllavi e kemi folë serbishten, se [qysh] tregova, lingua franga […] ka qenë serbishtja. Na e kemi mësu serbishten si sot që e mësojnë anglishten të rijtë tanë edhe [ata Serbë], kështu që tash unë nuk e konsideroj [si] pengesë të madhe që nuk flitet gjuha e njëri-tjetrit, sepse ekziston anglishtja e cila mundet me i lidhë të dy pjesët e shoqërive tona.

Majlinda: Faleminderit shumë.

Mehmeti: Faleminderit edhe prej juve. Ishte kënaqësi.