Autore e intervistës: Majlinda Hoxha

Majlinda: Veton, [në] të ‘90-at, me mbylljen […] edhe defunksionalizimin e institucioneve, […] formimi i institucioneve paralele e përmbyllë mileniumin me një ngërrq, e sidomos atë kulturor. Si e mbani në mend skenën kulturore në atë kohë?

Veton: Nuk është se ka pasë ndonjë skenë të zhvillume. Sidomos fundi i viteve të 90-ta ka qenë më shumë se një ngërrq. Ka qenë njëfarë vobektësie, mos të them mjerim, por gati se s’ka pasë kurgjo. Aty-këtu ndoshta diçka, por nuk mundet njeriu me folë [për] një jetë të zhvillume kulturore kur gjithçka u ndërpre, edhe ato aktivitetet kulturore që kanë qenë institucionale […]. Unë nuk po e di se çka po më kujtohet […] që ja vlenë me cekë këtu. […] Kinemaja nuk ka punu, ose ka punu por nuk ka qenë kurgjo interesant. Me një moment e kemi ndërpre edhe [shkuarjen] në kinema. [Ekzistonte] njëfarë jete e vogël këtu në Prizren me teatër, [por] edhe ajo është shembë disi.

Çka po më kujtohet në fakt [është] që s’kemi pasë ndonjë vullnet me shku në ndonjë ngjarje kulturore kur ka ndodhë, për shkak që ka qenë artificialisht e bërë. Nëse ka ardhë një shfaqje prej Serbisë, ne nuk kemi shku. Ne për vete nuk kemi prodhu, sepse na kanë qitë edhe […] prej teatrit. Kurgjo diçka nuk ka funksionu që me e pasë njëfarë kualiteti edhe përmbi krejt ato, vullnet nuk ka pasë. Neve sikur qiri kur fiket, na është fikë [vullneti]. Si gjysmë terri kanë qenë ato vitet e ‘90-a. Jam duke u mundu me kujtu se çka ka pasë por nuk po më kujtohet. Garant najfarë terri ka qenë.

Majlinda: Po prej filmave, a keni shiku filma kështu në mbledhi private?

Veton: Po.

Majlinda: Si vinit deri tek ato filma?

Veton: Vinim nëpër videoklube. Njëfarë dritare e çuditshme [ishte ajo] çka ndodhke në film. Kanë qenë disa videoklube këtu dhe si manjaka i merrshim ato filmat, i lëshojshim në shtëpi dhe u mbledhshim njëfarë shoqërie e vogël, apo edhe vet i shikojshim[…]. Ajo ka qenë njëfarë dritare e vogël që ka funksionu e që ke mujtë me pa, jo kush e di se çfarë kualiteti, por prapë se prapë kemi qenë në njëfarë hapi [me] çka po ndodhë në botë, se çfarë filma ka. Vijshin ato filma nëpër ca rrugë që nuk e di se si vinin, mirëpo ke pasë mundësi me pa filma relativisht të rinjë, natyrisht, kopje të këqija nëpër video kaseta. Ajo ka qenë njëfarë ushqimi shpirtëror sa i përket filmit.

Majlinda: Gjatë asaj periudhe a ka qenë ndonjë film që ju ka lënë mbresa më së shumti?

Veton: Gjithmonë ka pasë filma që më kanë lënë mbresa. Unë kam pasë fatin që edhe gjatë viteve të ‘90-ta [të udhëtoj]. Vëllai im ka jetu në Gjermani në atë kohë dhe ka qenë njëfarë filtri me dalë prej këtu e me pa se çka po ndodhë në botë. Ashtu që kam qenë në një pozitë më të mirë sesa shumica e banorëve të Kosovës në atë kohë. Pak edhe për shkak të punës kam udhëtu e pak sepse edhe vëllaun e kam pasë atje. Kështu që vijsha në kontakt. Kam qenë edhe nëpër kinema […] dhe në disa ekspozita të mira në Gjermani, e ajo pak më ka ushqy shpirtërisht. Por, ai ka qenë fati im, shumica e njerëzve nuk kanë mujtë, nuk kanë udhëtu dhe duke u afru fundi i të ‘90-ve, tu u keqësu situata, natyrisht [se ka pasë] edhe më pak udhëtime [e] kontakte. Kështu që fundi i viteve të ‘90-a në fakt është edhe njëfar terri që unë nuk po mundem me kujtu se çka ka pasë e çka kemi bo na këtu, përveç që dilshim kështu si do huta. Njëfarë pritje që me gjasë ka me ndodhë dhe ndodhi, erdh edhe lufta.

Këto janë sendet që po më kujtohen.

Majlinda: Në Prishtinë në kuadër të Galerisë Dodona kishte disa angazhime dhe iniciativa përmes  konferencave e ekspozitave, e sidomos me ekspozitën ‘Përtej’, që të vazhdonte njëfarë bashkëpunimi alternativ në mes Galerisë [Dodona] dhe disa institucioneve dhe organizatave alternative dhe kulturore në Beograd, siç është Qendra për Dekontaminim Kulturor. Si u përcjellën këto ngjarje, a keni qenë në dijeni për këto konferenca [dhe] për këto ekspozita që kanë ndodhë?

Veton: Me të thënë të drejtën konferenca gati se nuk po më kujtohet, me siguri e kam përcjellë atë. Por ekspozita më kujtohet, natyrisht. Më kujtohet ndoshta edhe për faktin që njëri prej artistëve që ka marrë pjesë aty në atë kohë, ka qenë pjesë e një shoqërie që kemi qenë shumë afër. Është Maksut Vezgishi. Kemi bisedu për ekspozitë para se me ndodhë dhe pasi që ka ndodhë. [Për] reaksionet atje, reaksionet këtu. Për atë kohë ka qenë edhe interesant, por edhe akt i guximshëm për artistët dhe kuratorët për shkak të situatës. Atëherë edhe momenti ka qenë i tillë. […] Ka qenë i natyrshëm që një gjest apo […] ekspozitë e atij lloji mos me u pëlqy as atje ku ka ndodhë e as këtu. Them për shkak se ka qenë momenti i tillë. Çkado që ti ke bë për shembull në Beograd [është] cilësu gati-gati si një lloj [tradhëtie]: ‘çka po lypë ti atje, çka është ajo?’

Të kanë konsideru si të huaj, sidomos në Kosovë kur janë kthy edhe kuratori edhe artistët janë cilësu si, (mos ta ekzagjeroj tash [duke thënë] ‘tradhëtarë’), por si diçka që nuk është dashtë me e bë. […] Mua nuk më ka çuditë reaksioni sepse koha qenë ashtu, por du me thënë që në anën tjetër ka qenë një akt tepër i guximshëm me u çu me e bë një ekspozitë midis Beogradit, me artin [e Sokol Beqirit dhe Mehmet Behlulit] i cili ka qenë mjaft kritik në atë kohë. […] Për muzikën nuk jam i sigurt, nuk po më kujtohet a e kam ndëgju atë se çka ka bërë Ilir Bajri, por si tërësi besoj që ka qenë një akt tepër i guximshëm në atë kohë. Edhe pse, tash kur po e mendoj, më duket që ka qenë […] intervenimi i fundit artistik që ka ndodhë para luftës, e të cilin po më duket që ende nuk po ja dijmë ne as vlerën e as madhështinë për shkak se […] absolutisht nuk ka qenë e lehtë […] për disa artistë me shku ne Beograd dhe mandej me u kthy në Kosovë [e] me të pritë si anti-artista, […] apo si do lazdrana që kanë shku atje në kohën kur këtu […] vinte era luftë. Ja nisi me u keqësu për së tepërmi situata, përveç përjashtimeve nga puna edhe njëfarë hate-i […] ishte tu ndodhë. Mirëpo arti në shumicën e gjanave është përpara, dhe mendoj që këta artistë edhe Shkëlzeni si kurator kanë qenë shumë më përpara dhe ju kanë parapri disa gjërave.

Majlinda: Por ju që keni qenë njëfarë shoqërie në atë kohë, si e kujtoni kohën kur ata bëheshin gati për ekspozitë?

Veton: Unë në atë kohë e kam njoftë Maksutin, […] jemi shoqëru mjaft dhe më kujtohet brenga. Po e përsëris se nuk ka qenë [e] thjeshtë të bëjmë një ekspozitë, mirëpo ka qenë një rrezik. Ka qenë brengë e Maksutit se çfarë do të ndodhë, dhe më kujtohet që ka qenë ideja që ekspozita të përsëritet dhe të ekspozohet edhe në Prishtinë, dhe më duket që ajo ka qenë edhe arsyeja që disa artistë janë dakordu të ekspozojnë. Nuk e di pastaj pse ajo nuk ndodhi, mirëpo kjo më kujtohet. Brenga e Maksutit [ishte] njëfarë pasigurie. Fillimisht [dyshonte] a të shkojë apo jo, a [e] pranojnë apo jo? Mandej më ka interesu se si kanë kalu atje. […] Kur janë kthy e kam vërejtë disponimin e tij dhe kam kuptu që nuk ka ndodhë asgjë glamuroze. Sidoqoftë, mendoj që kanë qenë tepër të guximshëm dhe këtë e mbaj në mend. Një ndjenjë të guximtarit i cili ka shku, ka ekspozu dhe është kthy. Ka mjaft vite, rreth 20 sosh.

Majlinda: […] “Përtej” poashtu [po] quhet edhe arti i rezistencës. A e shihni këtë si të vërtetë?

Veton: Po, mendoj që ka qenë art i rezistencës. Bile-bile, mendoj që si shumë herë në art, [ky] ka qenë momenti i fundit kur artistët kanë provu me art me e normalizu situatën. Mirëpo, unë kam pasë përshtypjen që kjo ndihmon në njëfarë shtensionimi të situatës. Në anën tjetër, artistat kanë qenë aq briliant që e kanë shfrytëzu artin e tyre me tregu një formë të rezistencës. Jo vetëm në përmbajtje por edhe në formën se si është prezentu ajo ekspozitë. Edhe me reaksionet mandej, prapë, ajo është njëfarë elementi i rezistencës. Mirëpo arti kaq mundet me bë, nuk mundet me ndryshu shumë. Por mendoj që “Përtej” ka qenë një dorë e fundit [e përçimit të mesazhit] që me art neve mund të bëjmë diçka bashkë. Është bashkëpunimi i fundit. Kurse pas ‘99-ës është tjetër tregim. Por deri në këtë kohë mendoj që është momenti kyç i njëfarë bashkëpunimi ndërmjet artistëve Kosovar në Beograd.

Majlinda: Pas ‘99-ës kur është hapë kinemaja në Prizren?

Veton: Kinemaja në Prizren, pas kushedi sa tentimeve, […] është hapë shumë vonë. Dhe nuk është hapë ende […] kinemaja [Lumbardhi ku] ne jemi mësu me shku. Ajo kinema ka qenë një inicues i shumë ngjarjeve pas ‘99-ës, përfshirë këtu lindjen e DokuFest-it, si dhe shumë aktivitete të tjera. Ne kemi tentu me e hapë me inicimin e festivalit, por nuk ka ndodhë. Aty janë edhe […] disa çështje të tjera pronësore. Por, pavarësisht asaj, ajo ka qenë [ndër] shkëndijat e para për lindjen e festivalit. Tash mendoj se është mundësia [që] të bëhet hapja në mënyrë shumë më dinjitoze, dhe jo vetëm si kinema por edhe si një hapësirë për art dhe kulturë, për inovacion dhe teknologji. [Lumbardhi] është një hapësirë interesante, një hapësirë ku kanë ndodhë një mori ngjarjesh kulturore prej të ‘60-ave e tutje, me filma, koncerte dhe festivale të ndryshme të muzikës. Është interesant se si është ndërtu, që mundëson jo vetëm shfaqjen e filmave por edhe lejon aktivitete të tjera.
Majlinda: Dokufesti nisi në 2002, me 6 filma apo pak më shumë….
Veton: Afër 22 apo 23 [filma], aty dikund.

Majlinda: Kur ka qenë viti i parë kur keni pasë ndonjë film dokumentar apo film të shkurtër që ka qenë film rajonal? Ose ndonjë film që ka qenë prej Serbisë?
Veton: Filma nga rajoni kemi pasë qysh në edicionin e pare. Kemi pasë film edhe nga Bosnja, por edhe prej Maqedonisë. Mirëpo, film të parë nga Serbia kemi pasë menjëhere [vitin] tjetër, në 2003. Kurse në vitin 2004 kemi pasë filmin i cili ka fitu në DokuFest [e] që ka qenë nga Serbia. Është relativisht shpejtë, duke e marrë parasysh kontekstin kohor dhe ambientin e papërshtatshëm për me shfaqë filma nga Serbia. Por në vitin 2003 kemi shfaqë filmin e parë [nga një autor serb] për të humburit ose të pagjeturit në Kosovë[…], një film i rrallë që [shfaq] tregimin e një kamioni të ngarkuar me trupa të të vrarëve apo masakruarve nga Suhareka. Kurse, në 2004 kemi shfaqë një film kontravers, por që ka qenë tepër interesant, të autorit serb Boris Mitiç. […]

Unë mendoj që është moment interesant në këtë rrugëtimin e DokuFestit. Si një hapje e rajonit për bashkëpunim kulturor. Për shkak që interesi ynë ka qenë të sjellim filma dhe ata filma të nxisin dialog. Kjo është një prej vizioneve të DokuFest-it edhe [arsyeja] pse e kemi nisë këtë festival dhe çfarë lloji të filmave shfaqim, sepse vetëvetiu festivali është i angazhuar. Dhe natyrisht dëshirojmë të sjellim filma që nxisin debat, dialog [që] ndonjëherë [është] edhe kontravers. E para na ka ndodhë me një film të quajtur “Pretty Diana,” me një deklaratë të pamatur të regjisorit të këtij filmi në momentin e ndarjes së shpërblimeve. Por edhe përtej asaj, […] vendimi i jurisë për ta shpallur fitues [filmin] ka nxitë debat dhe reagime jashtë festivalit edhe nëpër media. Në atë kohë për ne nuk ka qenë e këndshme mirëpo ka qenë shumë e dobishme për ambientin dhe për një diskurs publik që ka fillu të zhvillohet në Kosovë duke nënkuptuar këtu që ne nuk duhet të jemi të mbyllur ndaj artit, filmave, literaturës që vjen nga rajoni. Përkundër disa zërave që ne duhet të presim derisa [Sërbia të] na pranojnë e pastaj t’i shfaqim filmat e tyre, [ky] ka qenë njëfarë diskursi që mendoj se DokuFest-it i ka ndihmu në zhvillim afatgjatë. Mendoj që debati dhe kontraversia që ka lindë atëherë ka qenë e dobishme.

Majlinda: E ka ushtru një platformë të cilën e keni ndjekë?

Veton: Nuk është që ne bijmë filma kontravers veç sa më bë kontraverse [situatën]…

Majlinda: …mirëpo është për shkak të inicimit të diskursit?

Veton: Ideja është që filmat të nxisin debat, sepse ne përpos shfaqjeve të filmave, bëjmë edhe biseda edhe punëtori, edhe panele […] për çështje të ndryshme shoqërore. Prandaj, ajo vetëm se na ka  inkurajuar se është një rrugë e mirë që duhet me e ndjekë.

Majlinda: Në 2003, në edicionin e 2-të të DokuFest-it, si e morët vendimin dhe si e zgjedhët filmin të cilin e shfaqët?

Veton: Për shkak se festivalin e kanë nisë një grup i njerëzve që pak a shumë […] nuk kanë pasë bagazh të madh në film, ne me vite me rradhë kemi angazhu disa njerëz që të jenë përzgjedhës. Në 2 apo 3 vitet e para na ka ndihmuar Fatmir Lama, i cili është producent në KTV. Pastaj 1 ose 2 vjet bashkarisht kemi përzgjedhë filma me Kaltrina Krasniqin dhe Yll Çitakun, deri sa kemi ardhë në një fazë që kemi mendu se jemi mësu mjaftueshëm ose kemi njëfarë bagazhi që përzgjedhjen ta bëjmë vetë. Në vitin 2003 dhe 2004 përzgjedhjen e kemi bërë bashkarisht me Fatmir Lamën nëse nuk jam gabim. Na është dashtë dikush me më shumë autoritet [dhe] eksperiencë se ne që të jetë aty për përzgjedhje.

Majlinda: Në 2004 kam ndëgju për fjalimin e Boris Mitiç, por nuk e di se çka ka thënë që ka qenë aq kontraverse. A ju kujtohet juve?

Veton: Boris Mitiç ka thënë [gjatë ndarjes së] shpërblimeve që […] do të kishte dëshirë që rendi i pare [në kinema] të jetë i lirë  për ata serb që mungojnë, me njëfarë aludimi primitiv që fatkeqësisht është ende retorikë në Serbi, që mirren vetëm me vetën ose mirren vetëm më një anë të tregimit. Atij i ka penguar që në publik nuk janë serbët e shpërngulur ose të ikur nga Kosova ose Prizreni, por në asnjë moment nuk ka shfaqë asnjë pikë pendimi për gjithë ata njerëz shqiptarë që mungojnë, që për vrasjen apo zhdukjen e tyre fajtor është vet shteti i tij. Kjo ka qenë një deklaratë e pamatur e një njeriu i cili […] ka refuzu të shprehet në Anglisht por që ka folë në Serbisht, edhe pse ka studiu në Kanadë dhe e din Anglishten shumë mirë.

Mendoj që ajo është njëfarë cinizmi që e ka shpërfaqë ai, që fatkeqësisht është prezent ende në një pjesë të konsiderueshme të serbëve, bile-bile edhe artistëve serb. Jo [te] të gjithë, natyrisht. Harrova me e përmendë që ai që ka ardhë një ditë më herët dhe më ka pyet mu nëse është e mundur që në shfaqjen e filmit të tij dy rreshtat e para të jenë të zbrazëta, dhe unë nuk e kam kuptu pyetjen e tij dhe thashë “E pse?” Sepse në një moment, nuk mujsha me kuptu se çka po kërkon ky njeri të cilin e takova për herë të parë një ditë më herët kur erdhi në festival. Mandej e pyeta, “Si po mendon, pse të duhen këto dy rreshta të zbrazëta?” Ai ma tregoi arsyen. Dhe ja prita, “Jo, absolutisht nuk është e mundshme për shkak se atëhere ish dashtë me kërku edhe të tjerët shumë sende të tjera dhe [për] moment nuk jemi kaq të politizumë sa që ty me ta përmbushë këtë kërkesë. […] U mundova qetësisht t’i tregoj se ne jemi një festival i filmit.

Filmi i Borisit nuk është edhe aq politik. Ai ka bërë një film për romët në Beograd. Dhe unë nuk kam mujtë me e kuptu në atë moment qëllimin e tij. Realisht, qëllimi i tij më shumë u shpalos gjatë fjalimit kur e mori shpërblimin. […] Mos të harroj ta përmendi që ka qenë një juri tepër interesante. Sepse, ka ndodhë që në media të na akuzojnë pse festivali ja ka dhënë shpërblimin, e cila më vonë u kthy në akuzë se festivali nuk është dashtë fare me ftu filma serb. Por unë do ta ceki edhe njëhere se në juri, ndër anëtarë të tjerë që ja kanë dhënë çmimin regjisorit serb ka qenë edhe Albin Kurti, Petrit Selimi dhe një regjisor i njohur slloven. Për mendimin tim ka qenë një juri mjaft kredibile dhe shpesh e kam përmend që nëse nuk i besoni juries, atëherë… Nuk e di unë pse njerëzit akuzojnë festivalet për shpërblimet. Kur festivalet kanë juri për atë.

Majlinda: […] A ishte [prezente juria] gjatë dhënies së çmimit? A e ndëgjuan fjalimin dhe si ishte reagimi i menjëhershëm, jo ai medial?

Veton: Sa e mbaj në mend nuk ka pasë ndonjë reagim prej jurisë. Ai fjalimi është rritë më shumë sesa që ka qenë në të vërtetë. Përveç asaj, fjalimin nuk e ka përkthyer Armond Morina, i cili ka qenë moderator i natës. Ashtu që edhe aty ka lindë njëfarë mosmarrëveshje, sepse regjisori e ka vërejtë se Armondi me kast nuk po e përkthen. Muk e di se sa Armondi ka qenë i shkathët në gjuhën serbe. […] Kanë qenë disa momente interesante por sa e kujtoj unë nuk ka pasë ndonjë reagim nga ana e jurisë.

Majlinda: Në kuadër të DokuFest-it poashtu ka konferenca dhe panele të ndryshme. Njëra prej tyre është edhe “Dealing With the Past.” Si ka ardhë deri te organizimi ose futja e kësaj pjese në DokuFest?

Veton: Ne jemi të interesuar për të diskutuar tema të rëndësishme […] për shoqërinë Kosovare, dhe mendojmë që edhe ballafaqimi me të kaluarën është një prej temave shume relavante. Natyra e filmave, e sidomos atyre dokumentarë, që prodhohen në rajon është e tillë se shpesh ka që mirren me të kaluarën. Dhe ne kemi mendu që njëfarë adresimi nëpërmjet punëtorive dhe paneleve, t’i ftojmë disa njerëz që mirren me këtë temë apo që janë ekspert në temë [që] të vijnë të debatojnë në festival. Është një shtesë e mirë [për tipin e] festivalit si DokuFest-i dhe tash e sa vite rregullisht e mbajmë panelin për ballafaqimin me të kaluarën.

Iniciator i parë për realizimin e kësaj kanë qenë filmat vetëvetiu. Neve kemi fillu me i pa filmat që po mirren me të kaluarën, qoftë në Serbi, Kroaci, apo Bosnje. Filmbërësit janë kuriozë me tregu tregime prej të kaluarës. […] Mendoj se kjo është një gjë pozitive, sepse pa një ballafaqim me të kaluarën për një shoqëri [të traumatizuar dhe] të sapo dalur nga lufta, është e vështirë me ecë përpara. […] Natyrisht, për një festival siç është Dokufesti ku ka shumë filma, jo vetëm nga rajoni por edhe nga vende të tjera të botës që mirren me konflikte, kemi mendu që është e natyrshme [që] përveç shfaqjes ta krijojmë një platformë ku edhe debatohet mbi atë se si një shoqëri të ballafaqohet me të kaluarën.

Majlinda: Po cila ka qenë e para, a ju kujtohet […]?

Veton: […] Tash nuk jam i sigurt, por e di që një prej të parave ka qenë një panel interesant me Natasha Kandiç, Veton Surroin, dhe Zarko Puhovski. Ka qenë një panel tepër interesant me tri koka të ndritura të këtij rajoni. Ne kemi tentu t’i sjellim disa njerëz që me të vërtetë kanë se çka me thënë. Një vit tjetër kemi sjellë filmbërësa që kanë folë për filmat e tyre që mirren me të kaluarën. Këtë vit njejtë kemi pasë njëfarë kombinimi me filmbërës, për shembull një filmbërëse nga Bosnja që ka bërë film edhe për veten edhe për Bosnjën. Këto janë ato që po më kujtohen.

Tek ne ndodhin aq shumë gjëra, sa që unë me të vërtetë pa ju kthy disa katalogjeve nuk mundem i kujtu krejt. Por nëse nuk jam gabim, paneli i parë ka qenë ai me Veton Surroin, Natashën dhe Zarkon.

Majlinda: Po prej filmave apo produksioneve të Kosovës, çka është tregu deri më tani në Serbi?

Veton: Janë tregu mjaft, megjithëse asnjëherë nuk është mjaft. Ne e kemi nisë një bashkëpunim para disa viteve në një festival të ngjashëm që ndodhet në Beograd që quhet ‘Free Zone’ dhe atje rregullisht shfaqim filma të DokuFest-it. Ne kemi një program me filmbërës të rinj dhe zakonisht në vit prodhojmë 5 apo 6 filma, kurse këtë vit i kemi prodhu 8 filma. Shumicën e rasteve [këto filma] i shfaqim në Beograd, Sarajevë dhe kohë pas kohe edhe në Shkup. Është njëfarë bashkëpunimi i festivaleve [ku] prezentojmë filma me tematikë të ngjajshme. Kemi shfaqë shumicën e filmave të prodhimit tonë atje. Përveç asaj, unë kam pasë një ftesë para disa viteve për me qenë Guest Selector, për ta bërë një program. Me gjasë [ka qenë programi më i madh i] filmave kosovarë që është shfaqë në Serbi, me një përmbledhje të filmave të shkurtër dokumentarë si dhe një film të metrazhit të gjatë.

Përveç festivalit Free Zone, me sa e di unë, është edhe një festival i filmit dokumentar në Beograd i cili quhet ‘Bell Docs’ dhe aty janë shfaqë 2 apo 3 filma por jo më shumë. Në Sarajevë kemi shfaqë mjaft në të dy festivalet, edhe në ‘Pravo Ludski’ edhe në ‘Sarajevo Film Festival’. Në Zagreb kemi shfaqë. Ndoshta festivali i parë që ka pranu filma prej Kosovës është ‘Zagreb Docs’, para festivaleve në Serbi. Kemi qenë në përgatitje të një retrospektive të madhe të filmit kosovar në Lubljanë, por ajo ka dështu, pak prej mos gatishmërisë së institucioneve këtu dhe [prej] Kosova Filmit, [arkivit të filmit] të atëhershëm, për me qenë mbështetës, por edhe […] ministritë nuk kanë shfaqë ndonjë interes për mbështetje.  Më vjen keq sepse ka qenë më të vërtetë një rast i mirë me bë një retrospektivë të madhe të filmit kosovar në kinotekën e Sllovenisë, mirëpo ndoshta ndonjëherë vjen rasti tjetër, dikur më vonë.

Majlinda: Po filmi i parë që u shfaq nga ana juaj në Serbi? Me produksion kosovar është fjala? Ose si ndodhi ky simotrimi në mes të këtyre festivaleve?

Veton: Me sa e mbaj në mend, fillimisht i kemi ftu drejtorët e festivaleve këtu, mirëpo nuk jam i sigurt a ka qenë hera e parë që jemi taku këtu, apo në fakt jemi taku [në ndonjë festival tjetër në Europë] para se me u taku këtu. […] E di që kur jemi taku edhe i kemi analizu pak programet se kush çka shfaqë, kemi pasë mjaft ngjajshmëri edhe në tematika edhe në filma. Të 4 festivalet që i përmendëm kemi ngjajshmëri në aspektin edukativ ose punës me shkolla. Përveç shfaqjes së filmave, të 4 festivalet kanë prodhu manuale se si prodhohet filmi dokumentar jashtë kurikulës. Kemi organizu trajnime për arsimtarët […] me i udhëzu ata se si të përdorin manualin apo si të përdorin filmat si mjete educative, mandej kemi apliku bashkarisht në disa projekte dhe për një vit, bashkë me festivalin e Sarajevës, e kemi bërë shkollën e filmit rajonal, ku i kemi pru nxënësit […] prej Bosnjës, Serbisë, Shqipërisë, Maqedonisë dhe Kosovës. E gjithë kjo ka ndodhë në një punëtori 2 javëshe për me prodhu filma. Pastaj i kemi shfaqë filmat rreth e qark dhe […] i kemi çu filmat edhe në disa festivale të tjera.

Thelbi është që angazhimi është i ngjashëm. […] Është edhe shumë e lehtë për me e gjetë një gjuhë të përbashkët për të bashkëpunuar. Kjo është pak a shumë arsyeja pse bash këto festivale e jo disa të tjera.

Majlinda: […] A keni qenë në shfaqjen e parë të filmit Kosovar në Serbi?

Veton: […] Kam qenë. Atë vit kur kam qenë selector nuk kam mujtë me udhëtu në Serbi, sepse s’kam pasë dokumente dhe deri sa i bëra gati [ato], kaloi festivali. Më vjen keq që nuk kam mbërri me udhëtu, por kam qenë kur [i] kemi shfaqë filmat e […] edicionit të [parë të] punëtorisë. Kam pritë ndonjë ekses më të madh, mirëpo nuk ka ndodhë. Aty-këtu ndodhë diçka, gjithmonë është dikush që ka diçka kundër. Ka pasë disa momente kur dikush ka reagu apo ka bërtitë, por kam pa edhe se si reagojnë ndaj filmave të Serbisë por që janë filma kritikë, […] edhe situata të tilla kam pa në Beograd. Por, në përgjithësi ka qenë një pritje e mirë, më e mirë se sa që kam menduar unë fillimisht. Ndoshta sepse profili i shikuesve të këtij festivali është pak më i ngritur [dhe në ta] nacionalizmi nuk është i shprehur. [Janë] festivale ku nuk vijnë njerëz që munden me pa ndonjë ekces, por e vërteta është se ka pasë edhe çaste të pakëndëshme.

Majlinda: Pjesë e eksperiencës.

Veton: Natyrisht.

Majlinda: […] A është [arti] një lloj komunikimi i drejtpërdrejtë që mundet me influencu dialogun politik që ndodhë mes Kosovës dhe Serbisë?

Veton: Do të përgjigjem më një ‘JO’ të madhe, pa e elaboru tutje. Arti nuk ka fuqi me bë ndryshime të mëdha ose me influencu diçka aq madhore sa është dialogu politik Kosovë-Serbi. Fatkeqësisht.

Majlinda: Por është njëfarë dialogu që ndodhë mes dy sferave shoqërore, mes dy vendeve, ose të gjitha shteteve të ish-Jugosllavisë?

Veton: Po, vetëm se prapë, nuk ka fuqi me bë ndryshime të mëdhaja e sidomos arti këtu, në këtë kontekst, me mjete kaq të kufizume. Nuk duhet të harrojmë se tek ne krijohet pak art edhe me aq pak art nuk ka mundësi për me ndiku shumë. Ne as galeri nuk kemi. Gati 5 galeri që janë, të gjitha janë në Prishtinë. Qyteti i Prizrenit me afro 100,000 banorë nuk ka galeri të artit. Neve [na] duhet me bë art nëpër mure. Nuk mundet me u ndryshu bota me Guerrilla Art. Mbase arti mund të ndikojë në diçka të vogël, mirëpo në aspekte madhore siç është dialogu politik mes Kosovës dhe Sebisë ndikimi i artit është shumë larg. Personat që na përfaqësojnë në dialog nuk kanë lidhje me art, mbase na duhet Edi Rama për me mujtë me bë ndryshime.

Majlinda: Po ndryshimet që janë bërë në sferën kulturore, a janë ndryshe prej fillimit të 2000?

Veton: Varet se cilave ndryshime po ju referohesh.

Majlinda: Relacionet. Këto shkëmbimet kulturore.

Veton: Tash janë më të relaksuara. Në fillim ka pasë pengesa shumë më të mëdha. Duke përfshirë faktin se e kemi pasë të ndaluar udhëtimin. Me këtë, artin e kanë shkatërru. [E] kemi pasë rastin kur ka ekspozu Dreni në Beograd në 2008. Kur janë shku e kanë djegë. Kësi […] lloj pengesash. Mendoj që tash është më e relaksuar, sidomos nga ana jonë është më e relaksuar. Është një paradoks i çuditshëm që ti mundesh me ekspozu në Kosovë shumë më lirshëm sesa që mundesh me ekspozu në Serbi. Në Serbi ndoshta mundesh me ekspozu në qendra të mëdhaja si Beograd e Novi Sad, por nëse shkon në ndonjë provincë nuk ma merr mendja që është aq e lehtë.  Por, sidoqoftë, besoj që është shumë më e relaksuar, njëfarë shkëmbimi ndërkulturor është duke ndodhë me hapa më të shpejta sesa në fillim të viteve 2000. Në vitet e para të viteve 2000 nuk e di as se çka ka pasë. Gati se nuk ka pasë asgjë.

Majlinda: Unë e di që DokuFest-i në vitin 2003 e ka shfaqë filmin e parë prej Serbisë, kështu që ka pasë edhe në atë kohë.

Veton: Po, atë po e them. Ne në atë kohë e kemi thy njëfarë barriere, por është dashtë edhe disa vjet që filmi i parë shqip me u shfaqë atje, të paktën […] 5 apo 6 vite. Është një paradoks i çuditshëm që shumë gjëra kanë fillu me ndodhë fillimisht këtu, e mandej atje. Tash është pak më ndryshe. Është ai projekti që po ndodhë tash e disa vjet [ku] njëherë isha edhe unë në panel. Quhet ‘Mirëdita-Doberdan.’ Është një iniciativë pozitive e një shkëmbimi kulturor edhe atje edhe këtu. [Atë] që është duke e bërë [Jeton Neziraj me teatër], përkthimet e librave, Polipi edhe […] me botime tjera, para 10 viteve ka qenë gati e paimagjinueshme.

Majlinda: Duke u bazu prej këtij historiku 20 vjeçar, si e shihni rrugëtimin e shkëmbimeve kulturore në mes vendeve të ish-Jugosllavisë?

Veton: Mendoj që ne kemi nevojë me shkëmby dhe nëse nuk ndodhë diçka tepër e keqe. Ajo normal që ka me vazhdu me u zhvillu dhe me u avansu. Unë për vete kisha pasë dëshirë edhe disa barriera që ekzistojnë me u largu dhe me pasë një shkëmbim më të frytshëm. Unë për vete mbas dy jave do të shkoj në Beograd me e pa një koncert.

Majlinda: Cilin koncert?

Veton: […] Nick Cave. Unë shpesh kam shku. Qysh [prej vitit 1984] e deri më sot nuk jam ndalë. Në fillim të 2000-tave kam shku me e pa një koncert në Beograd me autobus. Me njëfarë frike të vogël, por kam shku.

Majlinda: Arti [është] më i rëndësishëm se frika?

Veton: Për mua po, sepse ti disi po e mund atë me njëfarë entuziazmi dhe ekzaltimi për me e shiju artin, e pastaj frika po te hiqet disi. Dua të them se ky rajon është i lidhur [në asi lloj mënyre] që ka nevojë për bashkëpunim.

Majlinda: Po supozojmë që në botën ideale po hiqen këto barriera, por me kalimin e kohës çka po ndodhë është që rinia në Kosovë nuk e di gjuhën serbo-kroate, gjë që s’ka qenë e njejtë me periudhën e paraluftës. Po rritet [barriera e komunikimit]. Si e shihni këtë si dukuri?

Veton: Nuk e shoh këtë si një dukuri.

Majlinda: Apo është anglishtja ajo që ka me e zëvendësu?

Veton: Po, absolutisht. [Bota] ku jemi tash, çdo ditë e më shumë është duke u shndërru në një botë virtuale, ku njerëzit komunikojnë me pajisje të teknologjisë. Kështu që nuk po e shoh si ndonjë problem të madh që rinia, për shkak të mosdijes së gjuhës serbe, nuk ka me komuniku. Ata i gjejnë mënyrat për me komuniku. Për mua problem ende mbetet njëfarë mosinformimi, sidomos në Serbi, por edhe këtu, për ngjarjet e historinë e të dy vendeve. Në Serbi ka shumë paragjykime për Kosovën. Informimi është i njëtrajtshëm e në të shumtën e rasteve edhe negativ. Edhe tek ne nuk është se ka shumë interesim se çka ndodhë në Serbi [e] si jetohet. Po [flas] për një grupmoshë të të rinjëve. Nuk e di unë sa janë të informuar të rinjtë e Kosovës për të rinjtë e Serbisë. Edhe aty unë e shoh një problem. Sikur aty [të kishin qenë] disa ventila [që rezulton] tek njëfarë njohje nga të dyja anët, nuk mendoj që gjuha është problem dhe komunikimi në të ardhmen ka me qenë shumë më i afërt. Më normal.

Tash për tash unë ende habitem kur shkoj në Serbi [me atë se] sa paragjykimi ekziston për Kosovën. I shoh ndonjëherë gazetat ditore, apo revistat javore, me tituj bombastik për Kosovën dhe mendon që Kosova është një vend ku vetëm [gjëra] të këqija ndodhin. […] Kjo është ajo përshtypje për një pjesë të popullatës atje. Kjo më brengosë […] shumë sepse ende mediat janë tepër të njëanshme. Nuk ka ndonjë raportim objektiv dhe të rinjtë nuk dijnë shumë për Kosovën.

Majlinda: A është kjo arsyeja […] e programit edukativ që e kanë huazu […] këto festivale nën çadrën e tyre?

Veton: Duhet me i kqyrë festivalet. Unë jam i lumtur që ne kemi partneritet ku mundemi me i shkëmby filmat dhe për shembull me e çu një grup të filmave këtu. Shpesh çojnë edhe të rinjtë prej Kosovës atje. Nuk ka kurgjo më të mirë se kontakti personal. Një shpërthim i paragjykimeve. Ftojmë prej atje këtu, por ajo është pak, është një send i vogël që ne mundemi me bo. Kishte me qenë mirë sikur me një moment të ndërronte atmosfera, që filmat të shfaqen edhe në television, e që mediat e shtypura elektronike ta ndërrojnë atë tonin negativ. Nuk ka nevojë me zbukuru, por me folë për realitet. Nëse ka gjëra të këqija po, por jo vetëm gjëra të këqija dhe asgjë të mirë. Në këtë moment sidomos në Serbi është kësi soj atmosfere. Tek ne është pak më mirë. Tek ne kemi vendosë pak me i injoru shumicën e sendeve që ndodhin atje kështu që ne […] shumë pak dijmë se çka ndodhë në një qytet të Serbisë. Nuk dijnë, se nuk lexojnë asgjë, sepse nuk ka asgjë nëpër media. Nuk ka shkëmbim normal që me e kuptu. Më shumë dijmë se çka ndodhë në Amerikë, Zvicër e Gjermani se sa për Serbi.

Majlinda: Do të thotë këto shkëmbimet kulturore nuk janë të mjaftueshme?

Veton: Unë kisha pasë dëshirë me pasë më shumë, më të sinqertë, dhe mendoj që vetëm dobi ka prej tyre.

Majlinda: Faleminderit Veton.

Veton: S’ka përse. Faleminderit edhe prej teje.