Autore e intervistës: Lluna Gjorgjeviq

Si ju lindi ideja që ta përgatisni ekspozitën Shmangia?

Ne filluam punën në Galerinë Kontekst në vitin 2005-2006, dhe një ndoshta nga programet më serioze ishte një program rajonal të cilin atëherë e financonte Pro Helvetia, dhe atëherë duke e përgatitur këtë program dhe duke kërkuar bashkëpunëtorë dhe bashkëpunëtore nëpër rajon,  bëmë pyetje se çfarë po ndodh me njerëzit në Prishtinë, në Kosovë, a dimë ndonjë gjë ose jo për skenën e tyre artistike bashkëkohore. Me këtë rast i ftuam  njerëzit që përmes një bisede, një program në tribunë, të mësojmë pak më shumë për këtë dhe me këtë rast për herë të parë na erdhi mysafir Sezgin Bojniku.

Ky ishte viti  2006?

Mendoj që po. Sezgin Bojnik është teoreticient dhe filozof nga Prizreni, i cili atëherë punoi mjaft në projekte rajonale dhe ndërkombëtare. Atëherë me të erdhën edhe dy artistë nga Prishtina, përkatësisht tre: Alban Muja, Lulzim Zaqiri dhe Driton Hajredini. Ata erdhën, na treguan disa punime të veta, biseduam edhe për situatën, për kontekstin e skenës artistike bashkëkohore, jo vetëm në nivel lokal por edhe rajonal dhe ndërkombëtar – sepse atëherë flitej dhe diskutohej mjaft për këtë temë. Dhe ky ishte një nga kontaktet e para i cili për ne ishte vërtet shumë interesant, intrigant.

Ivana Marjanoviq dhe unë, atëherë ishim kustose të Galerisë Kontekst. Më vonë na u bashkua edhe Marko Miletiq, i cili gjithashtu mori pjesë edhe në organizim edhe në krijimin e ekspozitës Shmangia. Ne që atëherë e kuptuam që një numër i madh i kolegëve dhe kolegeve tona në skenë tashmë mjaft mirë e njohin skenën, se është në kontakt me të, nëse jo në ekspozita lokale atëherë në ekspozita ndërkombëtare, kështu që kontakti dhe bashkëpunimi ekzistonin edhe më herët. Mendoj që është problematike kur flitet se ekspozita Shmangia është një nga të parat e cila e vendosi bashkëpunimin – bashkëpunimi zgjati dhe ekzistoi edhe më herët dhe kjo shihet edhe përmes ekspozitës Përtej por edhe përmes bashkëpunimeve të tjera, edhe para edhe pas kësaj.

Ekspozita Shmangia ishte në vitin 2008 – si lindi ideja që të mbahet ekspozita dhe si e konceptuat?

Pas këtij programi vendosëm që të vazhdonim më tutje me hulumtim. Nga të gjitha programet të cilat i organizuam përmes këtij bashkëpunimi rajonal, ne na u duk ai program shumë interesant dhe deshëm të dinim edhe më shumë për të, jo vetëm për vetë skenën, por edhe në çfarë mënyre arti bashkëkohor dhe politika kanë lidhje, në çfarë mënyre korrespondojnë dhe në çfarë mënyre arti mund të përgjigjet në disa çështje politike. Kjo na interesoi që nga vetë fillimi i inicimit të Galerisë Kontekst

Kur kontaktuat me artistët e Kosovës, a kishin ata ndonjë hezitim ose pranuam menjëherë që të bashkëpunonit?

Ne  dy herë midis vitit 2006 dhe 2008 shkuam në Prishtinë dhe atje u njohëm edhe me disa artistë dhe artiste të tjera, e zgjeruam rrethin e njerëzve të njohur. Ne, si një gjeneratë atëherë e re e shpjegueseve të galerisë në skenë, na interesonte pikërisht gjenerata e re e artistëve dhe artisteve, të cilët ndoshta dallonin në krahasim me gjeneratën e vjetër, ose ndonjë pozitë më ndryshe në krahasim me situatën politike midis Serbisë dhe Kosovës dhe në çfarë mënyre ta shtronim këtë çështje përmes artit bashkëkohor. Kështu që  me siguri ekzistonte pasiguria dhe me siguri pati edhe mëdyshje. Nuk më kujtohet tani saktësisht a pati ndonjë rast që të na refuzonte ndonjëri nga artistët, mendoj që jo, por nuk mund të them as që çdo gjë kaloi lehtë – njerëzit mendonin për këtë, e dinin çfarë ka qenë situata më herët, e dinin këtë edhe nga gjenerata e mëparshme të artistëve se kjo çështje e politikës u shtrua edhe më herët. Nuk iu shmangëm çështjes së problemit të bashkëpunimit në kuptimin politik.

A keni pasur pengesa nga ana e shtetit që t’i bartni punimet ose ta organizoni ekspozitën, ose çdo gjë kaloi lehtë sikur të jetë një situatë shumë normale?

Kur mendonim për punimet konkrete të cilat do t’i prezantonim në ekspozitë, mendoj që mendonim thjesht për shkak të natyrës praktike, duke e ditur se do të kemi problem administrativ nëse do të kemi ekspozitë teknike me kërkesa. Ky nuk është shkak kryesor, por disi edhe interesimet tona kanë shkuar në drejtim të krijimit të punimeve të cilat kryesisht ishin video punime, dhe ato mund të barten lehtë. Kryesisht artistët ose aty për aty na i jepnin  punimet e veta në CD, ose i sillnin ose na i dërgonin përmes dikujt. Sa u përket punimeve të Viganit, por edhe disa punime të tjera të cilat ishin në formë të objektit ose pikturës, nuk më kujtohet se si i bartën por mendoj që artistët i sollën me vete dhe ne aty nuk u morën me  atë aspektin administrativ në kuptimin e kërkesës zyrtare për bartjen e punimeve artistike, gjë që me siguri do të shkaktonte disa probleme.

Çfarë reagimi keni pritur?

Ne vetë ekspozitën dhe hulumtimin e përgatitëm një kohë mjaft të gjatë. Kjo ide ekzistonte që nga viti 2006, dhe ne që atëherë punuam për të, hulumtuam, e konceptuam ekspozitën dhe e formuam ekipin e kustosëve i cili përbëhej jo vetëm nga unë dhe Ivana, por edhe Gordana Nikoliq e cila atëherë punonte në Muzeun e Arteve Bashkëkohore në Novi Sad, edhe Kristijan Lukiqi, i cili atëherë punonte në organizim në Shoqërinë Kulturore Artistike dhe përmes organizatës së tyre „Tensioni“ dhe organizatës Kontekst dhe bashkë punuam në organizimin e tërë projektit dhe ekspozitës, të cilin që në fillim e vendosëm jo vetëm si format të ekspozitës, por edhe si seri të një porgrami diskurziv, i cili do të mundësonte leximin më serioz të tërë situatës shoqërore dhe kontekstit historik dhe situatës bashkëkohore, përmes leximit të punimeve të paraqitura në ekspozitë. Ekspozitën e organizuam së pari në Novi Sad në Muzeun e Arteve Bashkëkohore, kjo ishte nga mesi i janarit të vitit 2008, dhe në fakt vetë hapja e ekspozitës kaloi papritur në mënyrë shumë të qetë, të them ashtu. Erdhën shumë njerëz në hapjen edhe një pjesë e artistëve, ndoshta gjysma, morën pjesë në hapjen e saj.

Sa kohë zgjati ekspozita në Novi Sad?

Afro 2-3 javë.

Dhe gjatë asaj kohe nuk pati kurrfarë problemesh?

Në momentin e pari jo, por në fakt atëherë filluan shkrimet për të, për disa punime të cilat u inicuan nga ana e disa partive djathtiste – PRS, PSS, PDS dhe të tjerët. Dhe në fakt këto shkrime në media e krijuan situatën e cila pastaj i kontribuoi incidentit i cili ndodhi në Beograd në Galerinë Kontekst më 7 shkurt të vitit 2008.

Eja të bisedojmë se çfarë pritnit ju nga ekspozita.

Prisnim në njëfarë mënyre, ndoshta në ndonjë mënyrë më ndryshe dhe përmes gjuhës së artit bashkëkohor, të hapej çështja për ndonjë temë historike por edhe bashkëkohore që kanë të bëjnë me marrëdhëniet midis Serbisë dhe Kosovës zyrtare, nga njëra anë, por nga ana tjetër edhe marrëdhënia e institucionit të artit si edhe çështja e marrëdhënieve të qytetarëve të zakonshëm, njerëzve të zakonshëm  – në çfarë mënyre flitet për shqiptarët në Serbi, në çfarë mënyre u trajtuan ata nga ana e sistemit zyrtar gjatë tërë shekullit XX. Duke lexuar për këtë dhe duke e përcjellë situatën bashkëkohore e pamë se sa ajo temë ishte tabu dhe sa gjatë tërë shekullit XX, shqiptarët u trajtuan, me disa përjashtime, si banorë të rendit të dytë. Të befasueshme ishin të dhënat ose disa shkrime në media të cilat i zbuluam nga vitet ’80, se çfarë mënyre ajo gjuhë e urrejtjes së shqiptarëve si qytetarë të rendit të dytë, si më të ulët, si gjithmonë të prapambetur, gjë që u krijua jo vetëm në disa korniza të mediave të dorës së dytë, por edhe në media mejnstrim dhe sa i kontribuan ato media këtij konstruksioni për faktin se në  çfarë mënyre banori i zakonshëm i Serbisë merr pjesë ose si e paramendon atë shqiptar të cilin as nuk e ka parë as nuk e ka njohur por që më parë e ka një mendim të ideuar.

A mund ta parashikonit këtë që ndodhi? A kishit ndonjë lloj frike se diçka e tillë do të ndodhte?

Po, sinqerisht po. Ndoshta duke shikuar nga kjo perspektivë, mendoj që nuk ishim as të vetëdijshëm për të gjitha pasojat e mundshme. Nga ana tjetër, mendoj që korniza e atij institucioni të artit na e dha një mbrojtje të mundshme ose ne në këtë mënyrë e shikonim këtë punën tonë atëherë. Nga ana e tjetër, pikërisht tani duke e shfletuar gazetën Punëtorët në Kulturë, duke i shikuar disa deklarata të kolegëve dhe të kolegeve në skenë në kuptimin e momentit dhe çështjes së momentit kur e hapëm ekspozitën, e pashë që dikush e kishte komentuar se si madje është gabim nga ana e organizuesve që e kanë shtyrë në mënyrë tendencioze hapjen e ekspozitës nga dhjetori në shkurt, duke bërë përpjekje që të harmonizohet me shpalljen e mundshme të pavarësisë së Kosovës. Dhe kjo fare nuk është e saktë sepse ne në një moment e shtymë ekspozitën gjatë nëntorit/dhjetorit pikërisht që kjo të mos përputhej dhe që të mos ekzistonte mundësia që kjo të manipulohej nga mediat ose të instrumentalizohet ekspozita e cila abosolutisht nuk pati qëllime të tilla. Por në fund më nuk deshëm ta shtynim për një kohë të gjatë. Konsideruam, dhe gjatë kohë diskutuam për të, që për këtë çështje nuk duhet të presim, se kjo çështje në fakt gjithnjë është e hapur dhe duhet të jetë e hapur dhe me një qëndrim të këtillë e filluam hapjen e ekspozitës. Për dallim nga hapja në Novi Sad e cila kaloi mjaft qetë dhe me intepretime të mëvonshme të ndryshme ose me shkrimet në media ose kritikat që iu referuan vetë ekpozitës, hapja në Galerinë Kontekst në Beograd kaloi me atë incidentin kur një grup mjaft i madh me orientim djathtist me qëllime proto dhe klerofashiste u tubuan rreth ekspozitës, edhe pse kordoni i policisë në fakt e ruante galerinë, ata arritën të hynin në ambient të Galerisë dhe ta hiqnin një punim nga muri, ta shkatërronin dhe ta ndërprenin hapjen e ekspozitës. Në fund edhe vetë policia kërkoi nga organizatorët që ishim ta mbyllnim ekspozitën me argument që ata më nuk mund të garantojnë sigurinë e vizituesve. Ne më vonë e kuptuam qartë se çdo gjë e kishte organizuar dhe e kishte koordinuar shteti dhe Sigurimi Shtetëror, dhe më vonë e kuptuam se gjatë tërë ditës derisa ne përgatiteshim për hapjen e ekspozitës policia qëndronte aty, ne bisedonim me policët, njëkohësisht na informonin se disa grupe të caktuara do të merrnin pjesë në hapje, por njëkohësisht na informuan se çdo gjë është e sigurt dhe që duhet të vazhdojmë me organizimin e ekspozitës, dhe që çdo gjë është nën kontrollin e tyre. E pastaj në një moment çdo gjë ndryshoi, edhe nga ajo që ata na mbrojnë ne, ata në fakt u dhanë hapësirë pjesëtarëve të së djathtës të hynin në galeri, ta shkatërronin punimin dhe ta ndërprenin ekspozitën. Dhe ky është ai incidenti i cili atëherë hapi çështje shumë më të mëdha për të cilën skena lokale dhe rajonale diskutoi gjatë, gjë që gjithashtu është pasojë e çdo gjëje.

Çfarë ndodhi pas kësaj? Ekspozita asnjëhere në fakt nuk u hap?

Asnjëherë nuk u hap dhe është shumë interesante nga kjo perspektivë që përsëri t’u kthehemi teksteve të cilat u shkruan lidhur me këtë ngjarje, për këtë incident, dhe përsëri duke e shikuar gazetën PNK e kuptova që nga njëra anë se sa i organizuar ishte incidenti, sepse ne më vonë e analizuam se si qe e mundur ajo kur rreth tërë Galerisë ishte vendosur jo një kordon por disa unaza të kordonëve.

Edhe rrugët u patën mbyllur.

Rrugët u patën mbyllur nga të gjitha anët. Pikërisht sot e shikova atë vizatimin, atë ilustrimin kur të gjitha ekspozitat ishin të mbyllura dhe në çfarë mënyre ishte e mundur që ai grup i të djathtëve i cili nuk ishte i vogël të gjendej në qendër të ngjarjeve para Galerisë. Kjo nuk ishte e mundur përveç nëse ata nuk i lejuan të hynin, të kalonin dhe të ndodhte ajo që ndodhi.

Sa njerëz arritën të depërtonin nga vizitorët normalë?

Hapja ishte caktuar për orën 19, kurse punimin e Dren Maliqit e shkatërruan rreth orës 18:30, kjo ndodhi para hapjes zyrtare. Disa njerëz tashmë kishin ardhur, por shumica nuk arritën të hynin sepse thjesht nuk i lejuan, por ata mbetën edhe pas tërë incidentit kur njerëzit tashmë u shpërndanë, kur drejtoresha e Qendrës për Kulturë, në të cilën gjendej Galeria Kontekst si një nga programet e Qendrës – zyrtarisht njoftoi se Galeria do të mbyllet për një kohë të pacaktuar, atëherë u tërhoqën njerëzit, kurse një ekip i njerëzve tanë  që erdhën që të na mbështetnin ne bashkëpunëtorëve dhe bashkëpunëtoreve në projekt, kolegët dhe koleget nga skena, artistët, shpjeguesit e muzeve, njerëz të ndryshëm të cilët njiheshin dhe të cilët ishin në skenë disi spontanisht u grumbulluan, u organizuan dhe ne të gjithë bashkë erdhëm në Qendrën për Ç’ndotje Kulturore këtu që të diskutonim se çfarë ndodhi, që të mendonim se çfarë mund të bënim më tutje dhe a ekziston ndonjë mënyrë e organizmit dhe e bërjes së presionit ndaj pushtetit zyrtar dhe ndaj opinionit që do të kontribuonte që  përsëri të hapej ekspozita.

Juve atëherë ju lindi ideja që ta botonit gazetën?

Nuk më kujtohet si na lindi ideja që të botonim gazetën, me siguri shumë shpejt, por mendoj që, duke e shikuar nga kjo perspektivë, vetë ai akt i solidarizimit të cilin e shprehën njerëzit atë mbrëmje për ne ishte shumë e rëndësishme. Kjo për ne ishte një përvojë traumatike profesionale e cila me siguri ndodh rrallë në punën e një kustosi. Prandaj vërtet për qe  shumë e rëndësishme kur e pamë që na përkrahnin si kolegët më të moshuar ashtu edhe kolegët dhe koleget e reja të cilët vërtet me praninë e vet dhe me faktin që ishin aty edhe pas hapjes por edhe gjatë ditëve në vijim. Gjatë ditëve të ardhshme ai grup që pastaj u quajt Punëtorët në Kulturë, që ndoshta në përvojën timen të punës në skenë ndoshta ishte hera e parë që u artikulua qartë, si punëtorët dhe punëtoret në kulturë, që për mua ishte gjë e re – nuk do të thotë që ishte gjë e re edhe për të tjerët – e qoi përpara diskursin e lirisë së fjalë për çështjen e nacionalizmit, për marrëdhëniet e ndryshme ndëretnike, konflikteve të ndryshme për çështjet historike dhe bashkëkohore dhe çështjet e shoqërizimit i vendosi përmes një perspektive klasore. Për mua kjo ishte shumë e rëndësishme.

Kush krejt ishte në grupin i quajtur PNK/Punëtorët në kulturë/?

Ajo ishte gjeneratë që ishte më e moshuar se sa ne teoreticientët, artistët, kustosët, autorët në skenë, ku ndoshta rolin më të rëndësishëm në atë moment, e pastaj edhe në gazetën PNK e pati Branimir Stojanoviq Tërsha, Branisllav Dimitrijeviq, Nebojsha Milikiq, Milica Tomiq, Jelena Radiq, në një moment në mbledhje mori pjesë edhe Bojana Pejiq, aty ishte edhe Dejan Sretenoviq, Jelena Vesiq, Svebor Mixhiq, Dara Pop-Mitiq.  Ky ishte një grup prej 20-30 njerëzve të cilët u paraqitën në mbledhje, të cilët diskutuan për vetë incidentin por edhe për ngjarjet pas tij, të cilët shkruan për gazetën PNK dhe më vonë u paraqitën në disa korniza të tjera publike, në tribuna, në të cilat u bisedua për këtë temë.

Po sikur të mund ta krahasoje marrëdhënien tënde ndaj kësaj ekspozite dhe tërë asaj që ndodhi atëherë dhe tani, çfarë do të thoshe? A është tani raporti yt pak më kritik ndaj tërë asaj?

Unë gjithnjë dhe për çdo gjë kam nevojë ta rishqyrtojë atë që e bëj, kështu e kam rishqyrtuar edhe këtë projekt nga këndet e ndryshme. Me siguri tani, nga një distancë e këtillë kohore prej 10 vjetësh shumë gjëra do t’i kisha bërë më ndryshe, dhe të gjithë ne që kemi qenë pjesëmarrës të projektit me siguri do të mund t’i bënim shumë gjëra më ndryshe. Mirëpo, duhet të kemi parasysh se edhe shumë gjëra kanë ndryshuar, shumë situata kanë ndryshuar, dhe në këtë kontekst po më duket që tërë projekti ka ofruar jashtëzakonisht shumë mundësi. Mendoj që ka sjellë diçka të re në skenë. Dhe ka krijuar hapësirë për lloje të ndryshme të analizës kritike, jo vetëm për çështjen e funksionit dhe rolit të artit bashkëkohor, por edhe çështjen e marrëdhënieve të artit dhe politikës. Për shembull, atë që mund ta them sot që edhe një herë do ta shqyrtoja, dhe me siguri të gjithë ne do ta shqyrtonim, kjo është çështja e përfaqësimit vetëm dhe vetëm e artistëve dhe artisteve shqiptare nga Prishtina. Në atë moment neve na është dukur interesant pikërisht për shkak të mbizotërimit të një praktike të tillë në kuadër të prodhimit të artit bashkëkohor, që të organizohen përfaqësimet e ndryshme kombëtare. Kështu ishte edhe përfaqësimi i artit britanik, ose i kësaj ose asaj praktike lokale artistike, e cila ndoshta madje ka qenë edhe shumë interesante sepse kishte të bënte konkretisht me një skenë e cila këtu nuk është e mirëseardhur në opinion dhe e cila nuk ekspozohej shpesh në ndonjë kuadër ndërkombëtar, pikërisht për shkak të trashëgimisë së marrëdhënieve dhe një diskursi politik që u krijua gjatë dhjetëvjetëshave. Për ne atëherë kjo ishte interesante, që të prezantonim pikërisht një praktikë të tillë artistike e cila erdhi nga Prishtina. Me ato punime konkrete të cilat edhe tani nga kjo perspektivë janë shumë interesante. Në atë moment ishin ato punime mjaft progresive dhe emancipuese dhe ofronin lexime të ndryshme dhe analiza të ndryshme të cilat në atë moment edhe nuk ishte e mundur që të lexoheshin pikërisht për shkak të incidenit dhe ngjarjes e cila praktikisht e uzurpoi leximin e vetë ekspozitës. Dhe ajo që mendoj se nga njëra anë ndoshta është edhe kontributi më i madh i tërë projektit, nuk mund të përqendrohem vetëm në ekspozitën e cila ndodhi në Galeri, por në tërë projektin, mendoj se e filloi skenën në një mënyrë të paparashikuar – se e angazhoi skenën, kapaciteti i saj kritik, gjë që me siguri rrallë ndodh, me tërë aparatin e vet kritik dhe në analizë të vetë punimeve, ekspozitës, por edhe tërë incidentit. Mendoj se këtu është vlera shumë më e madhe e projektit nga ajo e cila ndoshta do të ishte sikur të kishte mbetur ekspozita në formatet e mureve të bardha.

Si do të kalonte kjo ekspozitë, njëjtë e këtillë, por sot? Çfarë do të ishte më ndryshe dhe a do të mund të mbahej sot?

Ndoshta para disa muajsh padyshim do të thosha se do të mund të mbahej, por në fakt do të ndodhnin disa incidente (por edhe në QPÇK) që e përgënjeshtrojnë një mendim të tillë pozitiv. Kështu që nuk jam e sigurt, por jam e sigurt që nëse do të ekzistonte ndonjë interes politik në këtë, siç kjo ndodhi në vitin 2008, se mund të organizohen gjërat e ngjashme edhe shumë më të mëdha, siç ishte për shembull situata ku të njëjtat ato punime kanë qenë të përfshira në Sallonin e Tetorit në vitin 2008, pa kurrfarë incidentesh, sepse atëherë kjo ishte në interes të politikës zyrtare të qytetit, por edhe të politikës shtetërore, sepse kjo është një nga formatet më ekskluzive dhe elite edhe e formateve të ekspozitave në skenën bashkëkohore të vendit dhe nuk është në interes të askujt që të bëjë incident. Por duke e pasur parasysh se edhe vetë incidenti në Galerinë Kontest ishte i instrumentalizuar dhe i organizuar shumë shpejt u pa se ato grupe me orientim djathtisë janë të lidhura me strukturat e regjimit dhe të pushtetit.

Më shpjego tani edhe pak se çfarë ndodhi në skenën artistike midis Serbisë dhe Kosovës pas Shmangies dhe si ndikoi ajo ekspozitë ndaj asaj marrëdhënieje?

Do të filloj nga Salloni i Tetorit. Ne, Ivanës dhe mua, paralelisht me organizimin e ekspozitës Shmangia dhe menjëherë pas këtyre ngjarjeve shpjeguesja e atëhershme e Sallonit të Tetorit për vitin 2008, na i dërgoi ftesën që ne të jemi asistentet e saj si kustose. Duke menduar për këtë ftesë dhe duke qenë të vetëdijshme për kornizën problematike të vetë institucionit të Sallonit të Tetorit, ne e pranuam ftesën, duke e pasur parasysh dhe duke rënë dakord me Bojanën lidhur me këtë që një pjesë e krijimit të ekspozitës Shmangia të ekspozohet edhe në kuadër të Sallonit, pikërisht nga fakti se nuk u krijua kurrë hapësira që Shmangia përsëri të hapet në Beograd, dhe për shkak se nuk pamë shenja se do të hapej përsëri ekspozita. Ne në kuadër të Sallonit të atëhershëm të Tetorit arritëm t’i ftojmë dhe t’i prezantojmë disa punime të cilat ishin në ekspozitën Shmangia të cilat në asnjë moment gjatë kohëzgjatjes së Sallonit nuk shkaktuan kurrfarë incidentesh, edhe pse vetë organizuesit e instituconit të Qendrës Kulturore të Beogradit, që është institucion kryesor që e organizon Sallonin e Tetorit, nuk qe shumë e lumtur me propozimet, rekomadimet dhe ndërhyrjet tona në kuadër të ekspozitës. Por asgjë e ngjashme as në shenja nuk ndodhi. Për ne ftesa e Bojanës ishte e rëndësishme, dhe e pamë nga një anë si gjest solidar, por thjesht edhe si mundësi që të ndërhynim në një sistem hegjemon të artit bashkëkohor që do të hapte mundësi për diskutim. Ne me këtë rast e shkruam edhe tekstin e rëndësishëm për ne i cili u mor me analizën e kontestit të gjerë shoqëror dhe jo vetëm në ekspozitën Shmangia por gjatë tërë situatës në vitin 2008 dhe asaj periudhe midis ekpozitës Shmangia dhe Sallonit të Tetorit, i cili ishte me plot ndodhi të ndryshme shoqërore të cilat flisnin për sistemin e censurës dhe presionin dhe për mungesën e mundësive që të dilnim nga diskursi nacionalist ose nga ndonjë perspektivë liberale në Evropë e cila nuk kishte alternativë ose për faktin që, edhe pse atëherë disa vite më vonë e përgatitëm botimin i cili i referohej hulumtimit të cilin ne e inicuam në ekspozitën Shmangia, por shkuam shumë më larg dhe në fakt e përfshiu një periudhë shumë të gjerë kohore, por edhe një hapësirë shumë të gjerë. Konsideronim se çështja e Kosovës ose e marrëdhënieve midis Serbisë dhe Kosovës, serbëve dhe shqiptarëve, nuk mund të analizohet nëse nuk përfshihet edhe historia e Jugosllavisë gjatë tërë shekullit XX, periudha midis dy luftërave botërore por edhe periudha e Jugosllavisë së dytë, ku ngjarjet e ndryshme politike por edhe ekonomike, kundërindikacionet shoqërore ishin shumë të rëndësishme dhe kërkonin edhe një analizë që edhe konteksti bashkëkohor i atyre marrëdhënieve të vendosej nga një perspektivë më ndryshe, që çështjen e ekonomisë së marrëdhënieve të artit, politikës dhe ekonomisë dhe vendosjen e perspektivës klasore do ta vërë në plan të parë.

Si duket kjo  marrëdhënie sot?

Para pak kohe u hap një Bienale në Prizren dhe artistët nga tërë rajoni ishin të pranishëm. Mendoj që ndoshta sot bashkëpunimi është më i lehtë, por nga ana tjetër është edhe i ndotur me korniza të ndryshme politike-administrative dhe duke marrë parasysh se ne në kuadër të tërë këtij projekti në të cilin jemi duke punuar, i inicuar 20 vjet më parë nga ekspozita Përtej mund të bashkëunojmë dhe të vazhdojmë të merremi me tema të ngjashme, mendoj që kjo flet në favor të kësaj se bashkëpunimi po vazhdon. Por sa u përket vetë politikave zyrtare mendoj që ato, si edhe atëherë, po insistojnë në një kornizë etnokombëtare dhe nacionaliste vetëm për interesa të veta politike, duke i mjegulluar ato që janë probleme reale shoqërore – varfërinë e numrit më të madh të njerëzve, privatizimin, infrastrukturat e ndryshme në të gjitha shtetet e rajonit, çështjet e pozitave të shoqërisë sonë në tërësi si një periferi në Evropë, shumë çështje të tjera të cilat kanë të bëjnë me reformat e ndryshme strukturore të imponuara me legjislacionet e BE, proceset të cilat janë inicuar me reforma neoliberale ekonomike të cilat shoqëritë tona i bëjnë vetëm edhe shumë më të varfëra dhe ua heqin të drejtat edhe më shumë.

A mendon se bashkëpunimi vetëvetiu nuk mjafton, por që nevojiten ndryshime më të thella, më serioze, më sistematike, ndryshimi i politikës shtetërore?

Kjo është ajo që ne e kemi bërë dhe që edhe sot jemi duke e bërë përmes hapësirës së artit dhe kulturës, e kjo në fakt është se me të gjitha mjetet e mundshme, në këtë rast edhe me mjete artisike, po merremi me politikë bashkëkohore, me analizën e saj kritike dhe po përpiqemi që të arrihen disa ndryshime politike. Ajo që mendoj është se, edhe pse kjo shpesh mistifikohet, arti nuk mjafton. Ai mund t’i vendosë disa çështje, perspektiva, interpretime kritike, por për ndryshime politike nevojitet një dimension serioz politik.