Autore e intervistës: Lluna Gjorgjeviq

Eja të fillojmë nga vetë ekspozita Përtej dhe çfarë të kujtohet nga ajo kohë dhe kohës që i paraprin kësaj?

S: Ekspozita Përtej u mbajt në vitin 1997, kurse unë me art merrem që nga viti ’98, ose më mirë të them komunikoj me botën e artit, së pari përmes Darës dhe përmes disa interesimeve të mia – interesimet e mia kanë shkuar në këtë drejtim por unë nuk mund të them që në çfarëdo mënyre kam bashkëpunuar me ndonjë skenë, pra edhe me skenën e Kosovës. Unë isha disi konsumues i prodhimit artistik, e jo dikush dikush që mund të thotë se ka marrë pjesë në të. Kështu që, nëse bëhet fjalë për vetë skenën artistike të Kosovës, unë këtu në fakt nuk kam çfarë të them për atë periudhë.

Por nga ana tjetër, nëse ka të bëjë me vetë Kosovën, për mua gjithnjë ishte gjë e çuditshme, më vonë ua kam thënë njerëzve dhe ata më treguan se nuk kanë ditur çfarë ishte situata dhe si ishte pozita e shqiptarëve në Kosovë ose çfarë tensionesh ekzistonin atje, ku kjo shpie – ajo luftë e qetë qytetare që u shkallëzua në një moment – në fakt lufta e shtetit kundër qytetarëve. Unë e kisha plotësisht të qartë se çfarë po ndodhte atje. Unë vërtet nuk mund ta them se si m’u krijua një vetëdije e tillë, por me siguri e di se që nga vitet e hershme, nga mitingu i parë në Ushqe, që kur i shikoja lajmet në „Dnevnik“ – unë isha fëmijë mjaft i politizuar, nëna ime i studioi Shkencat politike, edhe pse ne ishim plotësisht në anë të kundërta në ato ndarje gjatë viteve ’90, ajo më mësoi që t’i përcillja dhe t’i dëgjoja lajmet. Edhe këtë e bëra – i shikova dhe i dëgjova. Ndoshta kjo është edhe për shkak se unë jam fëmijë nga martesa e përzier, unë këtë gjithnjë kam dëshirë ta them se kam përparësi në krahasim me serbët, ose me këdo tjetër, sepse asnjëherë nuk mund të zhytesh në tërë këtë histori, gjithnjë dersia dikush ta rikujton kë e ke babë. Një pjesë e atij nacionalizmit në rritje ishte ai momenti kur njerëzit filluan në mënyrë të vazhdueshme ta rishqyrtonin jo vetëm origjinën e vet etnike, por edhe origjinën etnike të njerëzve përreth tyre. Për herë të parë kur dëgjova për Kosovë dhe që atje ekziston një problem, isha në klasën e 3-të të shkollës fillore, kur një djalë i cili e kishte një vjershë – më kujtohet si sot një nga vargjet – pastaj u dënua – „ngriten ngriten plisat e bardhë, bien kokat e serbëve“. Unë nuk dija asgjë për plisat e bardhë as kush ishin ata serbë kokat e të cilëve binin, por aty e kuptova për herë të parë se ekzistojnë disa tensione ndëretnike.

Kur, shumë vite më parë, fillova të merrem me art, e kuptova marrjen me art në nivelin e parë, vulgar, si vazhdim i aktivitetit tim politik. Unë, përndryshe studioja në Fakultetin Juridik, dhe së pari u njoha me Vojin Dimitrijeviqin e pastaj me Brankun, sepse Vojin Dimitrijeviqi ishte profesor në fakultet dhe ai më ftoi të punoj te ai në Qendrën për të Drejta të Njeriut në Beograd, ku ndër të tjera më caktuan si detyrë të punoj diçka që quhej media monitoring, por ajo nuk e kishte kuptimin e sotëm të përcjelljes së gjendjes në media dhe të lirive të mediave. Në këtë rast ne e patëm një detyrë mjaft konkrete dhe morbide. Dara punoi me mua dhe më ndihmoi në këtë.

Si u njohët ju?

S: U njohëm në vitin ’95, kurse nga viti ’96 jemi bashkë. U bënë 21 vjet, gjë që është tepër shumë. Në tërë këtë punën tonë ne na është caktuar një detyrë morbide, e cila koinçidoi me fillimin e intensifikimit të konfliktit në Kosovë, që ta përcillnim se si po raportohej për konfliktin në Kosovë dhe sidomos të kemi kujdes për numrin e të vdekurve, për të dhënat gjysmë-zyrtare dhe ato të shtypit të verdhë. Çdo ditë e jona dukej ashtu që e blinim gjysmën e shtypit të Beogradit.

D: Shkonim për fundjavë, prisnim që të grumbulloheshin gazetat.

S: Po kryesisht gjatë fundjavës në fakt punonim. Çdo ditë i blinim gazetat dhe atëherë gjatë fundjavës të gjitha gazetat i lexonim dhe pastaj i numëronim.

D: Në fakt, ne përgatisnim raporte, i shënonim konfliktet e armatosura, e përcillnim raportimin për konfliktet e armatosura në Kosovë. Dhe këtë e përcillnim në të gjitha mediat.

Këtë e bëtë gjatë vitit ’96?

D: Nga viti 1996 deri në vitin 2000.

S: Katër vjet  u morëm me këtë punë. Dhe në një moment kjo punë qe shumë e lodhshme. Sa më kujtohet, gjithnjë organizatat joqeveritare i hartonin raportet – sepse çdo herë kur i paraqitet raporti vjetor KB për gjendjen e të drejtave të njeriut, që e dërgojnë të gjitha shtetet, gjithnjë ekziston edhe njëlloj raportuesi alternativ. Shtetet zakonisht vetë i hartojnë raportet e veta, por gjithnjë e ftojnë edhe një organizatë të pavarur që edhe ajo aty ta japë ndonjë propozim të vet. Qendra e Beogradit ishte raportuese e pavarur dhe këtë 2 ose 3 vjet me radhë. Nuk di e a ka bërë këtë në mënyrë të pavarur ose me Festivalin e Hapësirës Kulturore /FHK/…

D: Fondi për të Drejtën Humanitare i përgatiti raportet nga terreni.

S: Të gjithë i përgatitnin raportet nga terreni por FHK printe në këtë, ata e kanë pasur tërë rrjetin e ndihmës juridike, kurse ne nuk kemi pasur asgjë. Ne merreshim me media, i përcillnin dhe shkruanim për to. Edhe ato librezat edhe sot e kësaj dite ekzistojnë.

D: I vetmi punim i cili merret me krimet e luftës të bëra në territorin e ish-Jugosllavisë me të cilin u mora personalisht, ishte „Peizazhi“. Mendova që edhe Kosovën  ta përfshijë në këtë punim,  por mendoj që pikërisht përvoja që kisha me gazeta dhe përvoja e përcjelljes së situatës nga dita në ditë, nga ora në orë më tërhoqi nga kjo. Hoqa dorë sepse e kuptova se tema vetvetiu është shumë e ndërlikuar, pra edhe për art.

S: Thjesht fotografitë kanë qenë më të mira se sa ato nga Bosnja, por pejsazhi boshnjak është interesant. Estetika fiton në fund.

D: Për mua më interesant ishte autofrigoriferi që doli mbi ujë. Për mua pamja e parë për ato pejsazhe ishin autofrigoriferët.

S: Po mirë, por këtë që e bëre ti, megjithatë ishte më suptile?

D:  Punimi gjithnjë fillon nga disa gjëra banale.

S: Si gjithmonë. Arti është një gjë banale. Ne jemi interesuar për art, u njohëm me Branimir Stojanoviqin, hymë në Shkollën për histori dhe teori të artit dhe nga ai moment filluam  të merremi me art, dhe një nga punimet e para të cilin e pamë, me të cilin u morëm, ishin punimet e Milica Tomiqit si XY Ungelsot. Dhe e kishim njëfarë përshtypjeje se marrja me art – unë tani po them ’ne’ por do të duhej të them ’unë’ – unë e kisha përshtpyjen se  ekziston lidhja vulgare midis politikës dhe artit, ku thjesht disa qëndrime politike simbolizojnë, kodifikojnë në njëfarë mënyre që të kemi ndonjë efektshmëri dhe përceptueshmëri më të madhe. Tërë ideja është se arti është politizim, për mua ishte se arti është njëlloj shkathtësie e kodifikimit ose përkthimit të simboleve politike. Edhe vitet e nëntëdhjeta kanë qenë mjaft të politizuara, të gjithë e kishim  ndjenjën se secili lloj i partneritetit ose aleancës është i mirë në atë masë në të cilën kjo shpie rrëzimi nga pushteti i Milosheviqit, sepse Milosheviqi i zhvillonte luftërat. Ai për ne nuk ishte dikush që e varfëroi dhe e plaçkiti shtetin, ndoshta kjo ishte për shumicën e njerëzve, edhe kjo është, por unë gjithnjë intimisht e përjetoja që Milosheviqi është dikush që e vrau një  pjesë të familjes sime. Çfarë në fakt edhe e ndjeja, sepse në Bihaq ekzistojnë disa njerëz, babai im, gjysmëvëllai dhe gjysmësestra që gjendeshin të rrethuar gjatë tërë luftës, të cilët i bombarduan njerëzit të cilëve Milosheviqi u qonte armë. Intimisht këtë e ndjeja si problem. Thelbi i kësaj është se marrjen me art e përjetoja si diçka që ishte politikisht vulgare. Dhe më vonë kjo ndryshoi mjaft, atë që mund ta bëjë arti dhe cilat janë kapacitetet e tij. Dhe në përgjithësi çfarë është arti dhe si vepron ai, unë shfaqa interesim për këtë falë disa bashkëpunimeve – unë fillova të interesohesha më shumë për teatër se sa për atë që është në teatër, më shumë për kornizë se sa për pikturë. Ky ishte edhe njëfarë fillimi që të merrem unë me teori.

D: Qasja ime është plotësisht më ndryshe. Unë i studioja shkencat politike para se që e regjistrova Akademinë e Arteve Figurative, dha ai angazhimi ynë i parë, nuk i kam lidhur këto dy fakultete një kohë të gjatë. Mua në Shkencat politike më së shumti më tërhiqte filozofia, kurse historia politike bashkëkohore ishte lënda e parë në të cilën në fakt mora në thua. Kam shumë kujdes kur merrem me ndonjë temë politike dhe kam kufizime të mëdha që në përgjithësi të hyjë në teori politike. Pas Fakultetit të Arteve Figurative një nga reagimet e mia ndaj kësaj skene është guximi me të cilin hynë artistët në të, dhe që pa kurrfarë problemesh dhe merren me politikë, e që fare nuk janë të vetëdijshëm për ato zonat e hirta për shkak të të cilave konfliktet zakonisht shpërthejnë. Në fund këto konflikte zgjidhen në nivel politik, kurse arti vetëm e përcjell këtë.

S: Unë këtu nuk pajtohem.

D: Arti vetëm reflekton.

S: Lidhja midis artit dhe politikës nuk është aq njëkuptimëshe por është shumë e ndërlikuar. Mendoj që është problem kur merresh me atë lloj të artit të angazhuar, që problemi më i madh është në atë jo që merresh me art, por që merresh me politikë – politikën e shndërron në një ilustrim të thjeshtë dhe në fakt e nguros në një moment të caktuar, kurse politika është diçka që duhet të jetë dinamike edhe as i përket krijimit të bashkësisë dhe gjetjes së gjuhës së përbashkët. Nga ana tjetër natyrisht me këtë i bën dëm edhe artit, që ai bëhet një koral, një objekt që duhet të jetë i kënaqshëm vetëm në aspektin estetik.

D: Dizejni i politikës.

S: Sa i përket Kosovës dhe skenës së Kosovës, për mua Kosovë ishte Goran Gjorgjeviqi. Natyrisht, e njihja Erzen Shkolollin dhe Albert Hetën, por për mua Kosova ishte problem si edhe Bosnja, ku në Bosnjë i kam gjetur ato tema, i kam gjetur ato edhe në Kosovë. Atë që e kam zbuluar në rastin e Goran Gjorgjeviqit, kur jam njohur me të në vitin 2000 është se Kosova është në Serbi, në artin serb, në fushën e veprimit qytetar në Serbi është emër kodi për përjashtim. Ai ekziston vetëm si njollë e verbër. Aty është ai punimi i marrë i Çedë Vasiqit, me ato kartolinat kineze – të cilat ndryshojnë nën kënd të caktuar – ai e bëri atë kartolinën kineze me pikturën e Pajë Jovanoviqit „Shpërngulja e serbëve“, e pastaj del se Kosova është e shkretë… Nëse atje nuk ka serbë nuk është askush, është krejt fushë. Por asgjë është, ndër të tjera, një emër tjetër për art bashkëkohor. Ai merret me modelimin e një asgjëje. Ky është përjashtim me të cilin u ballafaqova unë atëherë, dhe që e pashë që po përsëritet në mënyrë spontane dhe pa paramendim të keq të autorëve të përjashtimit. Kjo nuk ka të bëjë vetëm me përcaktimin etnik të njerëzve të cilët përjashtohen, por shumë më tepër ka të bëjë me atë çfarë do të thoshte puna dhe prania e tyre në Beograd, në Serbi, në skenën artistike të këtuhit. Kjo për mua ishte tejet dramatike.

Ato janë vitet 2000 për çfarë po flet ti tani?

S: Po unë po kaloj, por gjithçka kthehet në vitet ’90.

Ja edhe tani po merremi me vitet ’90.

D: Për shkak se kjo ende nuk është zgjidhur.

Plagë e gjallë, po.

S: Por dua të them ku është thelbi i problemit, meqenëse po flasim për marrëdhënien e dy skenave – serbe dhe kosovare. Ky nuk është vetëm përjashtim i Kosovës ku dy identitete i Beogradit dhe i Prishtinës duhet të gjejnë një gjuhë të përbashkët përmes tolerancës dhe mirëkuptimit – jo. Këto lidhje ekzistonin, por kur ato u paraqitën gjithçka u bë që ato të maskohen, përmes figurës së amatorit, përmes figurës së refuzimit, figurën e jo-artin etj. Kjo traumë, kjo tepricë traumatike është shumë më e afërt se sa ajo që ne na duket. Fare nuk duhet ta marrim si shembull Prishtinën që ta konstatojmë këtë, ose nuk duhet madje ta përjetojmë ekspozitën Shmangia dhe ato passage à l’acte të dhunshme në të cilat kemi marrë pjesë, ky ishte një tërbim nacionalist, që ta shohim që ai përjashtim funksionoi shumë para asaj dhe që problemi i modernizmit jugosllav, sepse ky është problem i modernizmit jugosllav, ajo mundësi që deri në fund ta simbolizojë Kosovën dhe që ndaj saj të vendosen por edhe sipas skenës së saj artistike. Këtu ne të gjithë e duam Koça Popoviqin, por për mua tmerrësisht është problematike deklarata e tij kur gjatë viteve ’90 tha: „Fëmijë, ne kemi mundur që shqiptarët t’i bëjmë  jugosllavë, por ju ata kurrë nuk do t’i bëni serbë.“ Nuk ka pasur nevojë që nga shqiptarët, përkatësisht kosovarët të krijohen jugosllavët, ashtu siç nuk ka pasur nevojë të krijohen as nga serbët ose kroatët. Identiteti jugosllav ishte diçka krejt tjetër, ndonjë mbi-identitet, kurse ajo ide që prej tyre duhet të krijojmë diçka tashmë është vetvetiu problematik. Ky është modernizmi jugosllav – „Ne do t’ju bëjmë jugosllavë.“ Çfarë do të thotë kjo – ku shpie kjo? Kështu që kur u organizua ekspozita Shmangia, për mua kjo nuk ishte gjë traumatike ashtu siç ishin për mua traumatilke lidhjet nga vetë arti, përkatësisht ato përjashtimet në fushën e artit.

D: Kjo sikur të ishte Kronikë e vdekjes së paralajmëruar.

S: Për mua kjo ishte kthim në normalitet. Sepse kjo ishte çmenduri nacionaliste e viteve ’90.

Një gjë e tillë pritej?

S: Plotësisht e pritur.

D: Kjo edhe për Beogradin ishte e pritur, dhe është normale të pritet se në Novi Sad do të kalojë më lehtë. Megjithatë Beogradi është kryeqytet, dhe në të funksionojnë përjashtimet, në një farë mënyre.

S: Nuk jam e sigurt se është kështu. Dikund, ndoshta tani kjo duket e paqartë, por besoj se ekziston lidhja midis konservatizmit të skenës dhe një përjashtimi të dhunshëm, ndalimit, që këtu është në vetë gjuhën e kësaj skene. Kështu nuk di si këtë ta shpjegoj më mirë, por ajo që ndodhi në vitin 2008 ishte krejtësisht e papritur dhe nuk kisha kurrfarë mëdyshjeje.

A arritët ju të hynit në atë ekspozitë?

S: Jo, ne ishim para Galerisë. Ne u vonuam pak dhe kur arritëm gjetëm një kaos.  Pastaj aty u gjetëm me Urosh Gjuriqin, Branko Dimitrijeviqin, Branimir Stojanoviqin, Borka Paviçeviqin dhe me disa njerëz të tjerë, dhe atëherë sponatisht hymë në QPÇK dhe aty Trisha e dha propozimin që të fillojmë me botimin e gazetave. Kështu gazetat u krijuan më „7 shkurt“ dhe atëherë Trisha e dha atë formulën – Atje ku ishte shqiptari, atje do të ketë art bashkëkohor. U duk spirituoz, nëse jo ndonjë gjë tjetër. Aty ekzistonte një homogjenitet i asaj skene, por ekzistonte edhe diçka që ishte krejtësisht naive, e ajo është ideja që duhet të komunikojmë, se tani ne do ta ftojmë Darian Mihajloviqin, dhe te ai të shkojnë ato vajzat e reja nga Galeria Kontekst, e ai u ofron diçka që të udhëheqin ndonjë galeri tjetër, si „Ejani të mos qojmë pluhur rreth kësaj, a do ta udhëhiqnit ju Shtëpinë e Rinisë?“ Kështu këtu papritur hyri Milan Luçiqi, i gatshëm qëndronte pranë dollapit – atëherë“! Të mos dukem pejorative ndaj tyre, por këtë e bëjnë politikanët.

Duhet ta menaxhojnë  situatën.

D: Kjo politikisht ishte shumë interesante se të gjithë provuan që këtë ta vinin në një dimension normal ditor politik.

S: Ne po flasim për shtetin në të cilin 8 ose 9 ditë më vonë, kur u shpall pavarësia e Kosovës, presidenti iku në Rumani dhe u fsheh nga demonstratat. Është e qartë që kjo nuk është situatë normale, që të gjithë të  jenë të frikësuar, që nuk dinë se si kjo do të duket.

D: Kur ishte referendumi në Mal të Zi votat u numëruan në studio dhe tërë studioja ishte e zezë. Për çfarë frikësoheshin aq shumë?

S: Po nga dhuna, ti je peng i çmendurisë nacionaliste e cila herët ose vonë do të përshkallëzohet. Edhe vetë ekspozita Shmangia, këtu janë disa të rinj nga Kosova, ata i paraqesin ekspozitat, në një nga punimet është udhëheqësi i UÇK. Si të mos kesh frikë nga kjo?

D: Këtu duhet pyetur edhe gjeneratën e re. Unë këtë e shoh edhe te artistët e tjerë nga ajo gjeneratë, nga Bosnja, ata disi përpiqen t’u japin fund atyre traumave të viteve ’90 ashtu që thonë „ Mjaft më, nuk duam të flasim për të. Kjo është ideja që ne jemi pjesë e konfliktit vetvetiu që flasim për të.

D: Secili flet për qejfin e vet.

S: Kjo është në gjuhën e tyre „ Eja tani ne të merremi pak me këtë“. Sepse beso që ende ekziston një fond që do t’u japë të holla për këtë, por ne e dimë që nuk ekziston. I vetmi person për të cilin kam dëgjuar që nuk dëshiron të merret me këtë është Adela Jushiq.

D: Po, pikërisht unë në këtë punim edhe mendova.

S: Mirëpo, ai është një njeri me emër dhe mbiemër. Unë në përgjithësi mendoj se është problem i madh në të gjitha ato ngjarje që njerëzit shpesh harrojnë që njerëzit shumë konkretë flasin për gjëra konkrete.

Por a nuk pati problem me ekspozitën Shmangia pikërisht për shkak se ata nuk deshën të jenë politikisht të angazhuar?

D: Po, është.

1. Problemi me ekspozitën Shmangia nuk është që ata ishin apolitikë, është edhe ky, problemi ishte në faktin se ajo politikë ishte e papërkufizuar.

D: Ata nuk mund ta mbrojnë tezën e vet. Kjo është edhe një marrëzi më shumë, kjo është pozita ime, dhe ndoshta nuk jam i qartë dhe i dukem i pasigurt dhe më nevojitet shumë kohë që të ideojë ndonjë temë kur merrem me të, por nëse arti do të merret me ndonjë problem në politikë, ti je dikush që nuk është për çdo ditë i përzier në politikë, ti je politik dhe i vetëdijshëm se merresh me politikë, ai mur që po e godet, ajo mosmarrëveshje dhe ajo zhurmë që po krijohet, pikërisht duhet të merresh me atë zhurmë. Dhe mirë është të flasësh për gabimet tua, ne mësohemi nga ato, dhe i ndërtojmë qëndrimet politike dhe artin më të mirë.

S: Embrouz Birs në Fjalorin e Djallit ka thënë se përvojë janë gabimet e  njerëzve të tjerë. Nuk duhet gjithnjë të mësohemi me përvojën tonë. Për shembull unë e di që nuk duhet ta kap rrymën  duarthatë, dhe një gjë të tillë nuk e bëra kurrë.

D: Po, por këta njerëz u grumbulluan  (para ekspozitës) dhe thanë: „E, nesër do t’ju vijnë, me kanxha dhe shetër, do t’ju shkatërrojnë galerinë, bëjeni një plan rezervë.“ Ata u mbajtën atyre fjalim 45 minuta, në një moment filluan të ulëritnin ndaj tyre se u mashtruan, se po bëhen se kinse nuk kuptojnë…

S: Edhe kjo është dhunë, që kështu t’u shesësh mend çunave.

D: Po, por t’i e fillove këtë punë, prandaj shko deri në fund.

S: Po edhe janë edhe nuk janë. Kjo është kështu, tani do të jem tmerrësisht vulgar, por kjo është sikur dëshiron të bësh pordhë por e shtrëngon trupin. E kemi ekspozitën e artistëve shqiptarë, namig namig, kurse nga ana tjetër „Ne vetëm po merremi me art.“ Çfarë i lidh këta njerëz përveç faktit që janë nga Kosova? Asgjë… Dren Maliqi e bëri punimin për Jasharin. Pse është punim i marrë – ai është punim i mirë në kontekstin e Kosovës, në kontekstin e Beogradit është i palexueshëm. Unë nuk e njihja.

D: Si nuk e njihje? Ai ka qenë në gazeta, gazeta Veçernje novosti e kishte në ballinë.

S: Unë pak i mbaj mend fytyrat, për mua ai mund të kishte qenë udhëheqës i kaçakëve nga viti 1921. Këtu qëndron problemi im, për mua është i lexueshëm Voholi, nuk më është i lexueshëm ai njeri. Unë e di kush është Voholi, nuk di kush është Adem Jashari. Problemi i asaj ekspozite është se ishte më shumë artistike, se është ideuar jashtë asaj logjike „Të rinjtë gjenden, e duan njëri tjetrin, shoqërohen“, ajo do të mund të ishte e palexueshme për shumicën e njerëzve, gjë që është mirë, e që njëkohësisht e ka edhe një dimension interesant të komunikimit. Arti mund të nxisë konsekuenca të çuditshme, dhe nuk domethënë që ato konsekuenca të jenë të drejtpërdrejta. Në njëfarë mënyre, ajo që ndodhi me ekspozitën Shmangia është gjë banale por mund t’ia siguronte për shembull përkrahjen Partisë Liberale Demokratike gjatë 10 vjetëve të ardhshme dhe jetën në një fushë kulture, sikur të ishin ata më ndryshe. Por ata nuk janë oportunistë thjesht janë të hutuar.

D: Svebori po e kapërcen një gjë të rëndësishme formative që ne merremi me art, e kjo është Shkolla për histori dhe teori të artit. Dhe këtë po e them sepse Branimir Stojanoviqi, i cili ishte një nga themeluesit e kësaj shkolle, do të thotë që një nga frymëzimet për shkollë ishte sistemi paralel në Kosovë, mënyra se si ai u formua dhe si funksionoi. Ajo Akademi e artit të pikturimit që funksionoi në mënyre ilegale, pa kushte, nëpër bodrume, në krahasim me tonën, vërtet ishte 10 herë më e mirë. Profesorët u morën shumë më shumë me ta.

S: Kjo është edhe përvoja jonë me Shkollën – nuk ka diploma, nuk ka nostrifikime, por aty kishte njëfarë mistifikimi ngacmues. Kur thonë: „Tani do t’ju prezantojmë një njeri“. Dhe atëherë hyri një njeri me rroba të zeza, e hoqi shapkën, kurse Branko dhe Dejani thonë: „A e dini kush është ky?“ E pastaj ata fëmijët: „Aaaa, kush është?“ si të ishin The Beatles. Dhe ai e mbajti një ligjëratë të shkëlqyer, të lëvizi nga vendi. Por të gjithë aq u patëm dhënë pas saj, sepse nuk kishim çfarë të bënim tjetër. Për ne të gjitha mundësitë tjera në jetë ishin të mbyllura.

D: E ke pasur BOSH-in.

S: Po çfarë BOSH-i, ai ishte për ata që mësojnë intensivisht dhe për të çmendur.

D: Po studimet e femrave?

S:Po mirë por unë kurrë nuk jam marrë me feminizëm. Për mua ky ishte tejet interesant. Nuk ke pasur kurrfarë mundësie ta ndërtosh karrierën, të vraposh pas granteve. Ne kemi qenë në njëfarë mënyre, jo deri në fund, sepse ky është krahasim shumë i keq, ishim në pozitë në të cilën ishin njerëzit e Kosovës. Nëse merresh me art bashkëkohor në Serbi, mund ta ndjeje një lloj farefisnie me njerëzit atje.

D: Unë e braktisa fakultetin kur fillova të shkoj në atë shkollë.

Me dashje ose pa dashje, ti ishe i lënë anash.

S: Edhe ne ishim të lënë anash.

Këtë desha edhe ta them.

D: Ishe në aspektin ekonomik,  në një mënyrë tjetër.

S: Në çdo mënyrë ishe i lënë anash, por së paku nuk ka pasur menjëherë represion të drejtpërdrejtë policor.

D: Nuk ke pasur apartheid.

S: Nuk ke pasur, gjë që nuk është pak. Për shembull për mua punimi i Jakup Ferrit në Bienalen e Stambollit ka qenë më cilësor, më i afërt, më interesant, më i lexueshëm se çdo gjë që ka qenë në skenën e Beogradit. Por njerëzit këtë nuk e kanë pasur të qartë, sepse këtu ekziston përjashtim i artit bashkëkohor tashmë me vite. Ti shkon në fakultet, kurse atje ndonjë profesor të thotë: „E di çfarë, ju duhet të mësoni së pari artin e pikturimit, sepse kjo është shkollë qytetare. Ja ku e keni Dyzeldorfin.“ Ky është njëlloj konservatizmi i pangopur – ne këtu jemi 15 vjet fashionably late. Dhe t’i trullosin mendtë. Kurse në Kosovë menjëherë përmes materialeve të varfëra, përmes një kamere të keqe, punimet të cilat thjesht xhirohen në një dhomë e bëjnë  konceptualisht high art-in. Aty ka gjithçka, por është varfëri konceptuale, por kjo nuk është vetvetiu qëllim por punon me atë që ke.

Por çfarë ke bërë ti Svebor në Kosovë?

S: Unë me Kosovën nuk kam kurrfarë lidhjeje intensive, isha  në vitin 2004 me Brankun në kuadër të një projekti. Kjo tani është histori e gjatë. Në një moment këtu u paraqit një grua e cila quhej Katrin Klingan nga Kontakti Kultur e cila i vizitoi të gjitha qendrat rajonale dhe i ndau disa grante astronomike, këto ishin të holla të mëdha. Dhe atëherë kur erdhi në Beograd, i tha kësaj skenës së Beogradit diçka në kuptimin: „Do të merrni të holla, nëse bëni një happy gathering në të cilin do të këndoni Kumbaya dhe të mbaheni dorë për dore, Riparimi do të bëhet me Qendrën për Art Bashkëkohor dhe nuk do të ketë frikë, do të jetë një situatë idilike parajsëse.“ U përfundua që skena e Beogradit është aq divergjente dhe që ka aq autorë të ndryshëm, që tani ata autorë që të fitojnë disa të holla duhet të punojnë bashkë. Ja, problemi kryesor është përçarja e tyre. Edhe ai projekt nuk qe aq i keq. Dunja në Sarajevë u mor me atë projektin e përmendoreve dhe mendoj se pjesërisht ishin të fascinuar me ato mjete. Skena e Kosovës ishte pjesëmarrëse e atij grantit përmes këtyre disa institucioneve. E di që kanë qenë Erzeni, Shkëlzeni…  në fakt janë tërë  ajo gjeneratë e njerëzve, ajo gjeneratë tani e atyre më në moshë,– Sokol Beqiri, Erzen Shkololli – ata kishin lidhje të mira të forta, në radhë të parë me njerëzit të cilët punuan në ekspozitën Përtej. Ata janë të vetmit njerëz me të cilët ata komunikuan.

D: Mendoj që ata edhe e thonë këtë.

S: Këtë e thonë në tekstin Për normalitetin. Kryesisht, atëherë shkuam Branka, Branko, unë dhe një gazetar zviceran Andreas Ernst. Nuk ekzistonte kurrfarë lloji i një sasie të tillë nacionaliste se dikush do të të marrë në pyetje identitetin tënd kombëtar dhe që të merret me ty. Ti rri ulur në kafene kurse kamerieri do të mendoj vetëm për ty – kurrsesi jo, do ta sjellë në kafene dhe me kaq mbaroi. Ai moment i miskonceptit që ty të hyn nën lëkurë, edhe pse ti nuk mendon ashtu, u pat zhdukur plotësisht, por çështje tjetër është që ai ishte projekt ku ti e sheh se ajo skenë ballafaqohet me probleme të ngjashme – kjo tani do të tingëllojë shumë keq, por ne e kemi të njëjtin problem e ky është se në njëfarë mënyre gjendja e skenës artistike është më e rëndë se sa gjatë kohës së Milosheviqit. Ne e kemi situatën në të cilën fuksionin një universitet underground dhe njerëzit harxhojnë aq sa kanë, por aty erdhën shumë prej tyre që ta dëgjonin Dejan Sretenoviqin (kjo ishte një frymë freskie), përnjëherë në atë situatë të re të lirisë së porsafituar, nuk di çfarë të bësh me këtë dhe në të vërtetë këto janë të gjitha ato rrugë edhe më tutje të mbyllura, sidomos në Kosovë, por kinse ato janë të hapura. Edhe më tutje nuk mund të marrësh vizë, edhe më tutje nuk ke liri të qarkullimit. Dhe ti e ndjen që ekziston problemi i skenës, se ekziston problemi i financimit, edhe ne edhe ata po ballafaqohem me problemet me fandrejzingun/sigurimin e donacioneve/, secili punon në sektorin joqeveritar e di se si duket ajo dhe se si është bërë gjithnjë e më vështirë – se si të gjithë fanderët janë riorientuar në një moment nga institucionet shtetërore, state-building, institution building, ja i ndërtuan.

D: Kjo ndodhi edhe me shkollën, unë nuk di se çfarë ka ndodhur me universitetet e tyre, por shkolla nuk arriti ta fitojë certifikatën kurse BOSH mori shumën më të madhe të të hollave, ai vazhdoi të funksiononte, nuk patën kurrfarë problemesh me fandingun

Kështu shkolla u shkatërrua?

D: Po ai nuk ishte projekt shumë i shtrenjtë, por pati mungesë të kuadrove

S: Thjesht aq shumë ndryshoi tërë situata në shtet dhe në botë, saqë ai projekt u bë i paqëndrueshëm. Ai mund të mbetej si një lloj mungese e ndihmës së shoqërisë civile në atë kohë  kur besohej se  janë përpëlitjet e fundit të botës pas perdeve të hekurta, ku Milosheviqi është diktatori i fundit komunist. Pastaj u pa që nuk është e saktë, por në ato disa kushte diçka e tillë mund të funksiononte.  Por t’i  kthehemi Kosovës – unë kam qenë atje në vitin 2004 dhe mbeta në kontakt me ata njerëz, e që përsëri Kosova m’u shfaq përsëri papritur në jetë në vitin 2008 në një mënyrë radikale, dhe atëherë e shkrova atë tekstin i cili u mor drejtpërsëdrejti me problemin e Kosovës, i cili quhet „Tani për tani pa emërtim të mirë“ për Filmin Gjidë Karanoviqit, të cilin ua rekomandoj të gjithëve.

Ku u botua ai tekst?

S: Në gazeta më 7 shtator. Dhe ai është film i cili merret edhe me procesin artistik, e kjo për mua është gjë interesante, a kjo atëherë lidhet me çështjen e Kosovës.

Sa i përket ekspozitës Përtej – a keni qenë ju në atë ekspozitë?

S: Jo, ishim çuna.

D: Unë pastaj u mora me disa ekspozita të viteve nëntëdhjetë dhe ekspozita Përtej disi nuk m’u duk interesant, sepse formalisht më ngjante në ato vitet ’80.

S: Në atë kohë, në vitet ’90, injorohej arti bashkëkohor si i tillë, nuk ekzistonte.

D: Por rreth vitit ’96 ose ’97, kur ishin protestat e studentëve, Albin Kurti ju dërgoi ftesë.

S: Vazhdimisht studentët e Prishtinës na ftonin që të bashkëpunonin me studentët e Beogradit dhe ata vazhdimisht…

Refuzonin?

S: Madje as nuk refuzonin, u bënin sikur nuk kishin dëgjuar. Më kujtohet kur zyra e Ivan Jankoviqit i dërgoi njerëzit… Gjatë vitit ’99 një grup me 4 studentë shqiptarë që mbetën në Konfiktin e Studentëve në Beograd u arrestua dhe atë grup e akuzuan se kishte përgatitur sulm terrorist ndaj atyre njerëzve që banin shënjestrat për qitje. Ai ishte konfabulim i çmendur i saj. Unë shkova në dy seanca gjyqësore, dhe ajo ishte e tmerrshme. Më kujtohet që gjykatësi ishte i hutuar me faktin që njëri prej atyre djemve e kishte të dashurën serbe. Ai pesë herë e pyeti për të. E pastaj e gjetën një fletore në të cilën kinse i kishin shkruar planet për sulm, dhe ai djalë tha që së pari nuk ishte dorëshkrimi i tij, dhe e dyta ai tekst ishte me përplot gabime gramatikore që dikush që e ka gjuhën shqipe gjuhë amtare nuk do të mund të bënte gabime të tilla.

Çfarë ndodhi me ta?

S: I liruan pas një-dy vjetësh. E zvarritën këtë. Njësoj siç Kurti ishte në Mitrovicën e Sremit deri në vitin 2001 ose 2002. Tani thonë që ai është nacionalist i radikalizuar, por edhe ti do ishe sikur të kishe qenë dy vjet në burgun e Milosheviqit.

D: Ata thjesht gati harruan që t’i lironin.

S: Jo, por nuk deshën t’i lironin. Por ai ishte shembull i mirë i atij përjashtimi. Ky nuk është as nacionalizëm aktiv nga ana e asaj Serbisë qytetare, por si „La la la, aty nuk po ndodh asgjë, nuk po shohim asgjë.“ Kjo ishte një lloj frike.

D: Jo, ky është nacionalizëm.

S: Ndoshta ata njerëz që janë nacionalistë, të cilët me gurë tërbohen para ndërtesës, ndoshta do të kishin shanse që ta hapnin dialogun me ta dhe që ata në njëfarë mënyre të binden për ndonjë gjë tjetër, sikur dikush me atë përkushtim do t’i mbronte qëndrimet e veta. Ne e kemi situatën që ata njerëz të cilët i mbrojnë ato qëndrime shpesh janë shumë të dobët, ose kanë zë të dobët ose nuk duan të flasin.

Po, këta thjesht janë më të fortë dhe më të zëshëm.

S: Po, por ti duhet të shkosh dhe të thuash: „Kjo është ekspozitë e artit të Kosovës, ne merremi me art dhe shporroni nga ky vend.“

D: U mbajt edhe kjo ekspozitë në Qendrën për Kulturë të Beogradit.

S: Po, po, kjo ishte interesante, këtë e përktheva unë. Kjo ishte ekspozita Bogujevci. Edhe aty kenë disa demonstrata përpara. Por atëherë ishte edhe Daçiqi, ishte shumë high profile. Mua atëherë Dara ma bleu një kapelë me çafkë, dhe unë e mbaja atë kapelë dhe vazhdimisht e kam shëtitur qenin tonë nëpër park nëpër Banovo Bërdo, dhe atje ishte një djalë – trupmadh – i cili e shëtiste njëfarë qeni race mastif. Ai ishte polic, ose ishte diçka i tillë, të gjithë e përqeshnin se ishte pjesëtar i Sigurimit Shtetëror Db-ovcë. Dhe njëherë unë isha duke e shëtitur qenin, ishte dimër, kishte mjegull, dhe unë e takova – ne gjithnjë përshëndeteshim mirë, dhe biseduam pak – ai më tha: „Më thuaj, a ishte ti dje në atë ekspozitë?“ Dhe unë aty u hutova, por i thashë që kam qenë atje, dhe ai më tha që ka qenë në sigurim.

D: A i the edhe ndonjë gjë.

S: E pyeta a ka ndonjë problem që kam qenë, dhe të më vrasë menjëherë shpejt e shpejt. Por ai më tha që oficeri që ishte komandant kryesor ai ishte ai i cili e kishte gjetur atë familje. Tërë atë familje e vranë pjesëtarët e „Shkorpionëve“…

D: Ose pjesëtarët e Frenkit.

S: Në fakt i kishte gjetur një njeri që i takonte njësisë së rregullt policore, dhe ai njeri kishte qarë, pasiqë ata kishin qenë fëmijë. Dhe tani ajo ekspozitë si art ishte mjaft shkeleshko, por nëse ajo depërton deri te ai në atë nivel, ndoshta kjo është mirë. Kjo tani është një histori e marrëdhënieve… unë kam frikë edhe nga ndonjë egzaltim dhe viktimizim.

D: Historia më e mirë për egzaltim është ai punimi i Fil Kolinsit, Pse nuk flas serbisht. Ku bëri intervistë me Azem Vllasin, i cili tregoi pse nuk flet serbisht, i cili pas një viti i dha intervistë Bojana Lekiqit në gjuhën serbe.

S: Ai e pati atë punim shumë të mirë, i cili u quajt Holiday in Someone Else’s Misery. Ai punim Pse nuk flas serbisht ishte në gjuhën serbe, por gjë tjetër është që ai aty i bëri disa krahasime të cilat për mua ishin problematike, ku ai tha: „ja, po si hebrenjtë e Gjermanisë vazhduan të flisnin gjermanisht?“

Po si të flsinin? Hebraisht?

S: Po, si Moisie, papritur të fillojnë të flasin. Tërë kapitali intelektual i Gjermanisë së Vajsmarksit ishte i hebrenjve – Benjamin, Hana Arent… Po çfarë pyetje është kjo? Dhe këtu gjithnjë ekziston rreziku kur artistët merren me politikë, sepse disi janë në të gjitha anët. Gjë që ndoshta edhe është mirë, por pak janë naivë. Ai punim u shfaq në Sallonin e Tetorit te Branisllava Angjelkoviqi, ai 50-vjetori jubilar.

D: Në vitin 2009. Por ato janë incidente.

S: Vlada Miladinoviq deshi të bënte një punim për Kosovën me Dediqin, për Bienalen vjeneze. Por kaloi dikush tjetër. Ishte projekt, ai deshi ta bënte tërë shtëpinë në pavijon, rikonstruktim i shtëpisë në të cilën u vranë disa njerëz.

D: Si familja Bogujevci, por që ai deshi ta bënte tërë shtëpinë e jo vetëm dhomën.

S: Dua të them që Kosova qartë është një vend ku gjithnjë kthehet, si një tepricë traumatike e atij angazhimi politik në artin bashkëkohor serb. Madje edhe Çali i çmendur i cili në ekspozitën Shmangia e grisi punimin me Adem Jasharin, ai vringëlloi me atë gurin dhe pohoi se tërë ajo është punim artistik konceptual. Për nacionalistët dhe ata njerëz me gurë, flet fakti që ai sot është emëruar kryetar i ULUS-it, në regjimin i cili me siguri do ta pranojë Kosovën në një moment.

D: Këta janë oportunistë.

Çfarë po ndodh me skenën artistike në Kosovë tani?

S: Po Heta po punon shumë dhe me përkushtim të madh.

D: Shumë prej tyre e shfrytëzuan rastin që të shkonin e të bënin karrierë jashtë shtetit.

S: Kosova paraqitet, po i kthehemi vazhdimisht si një tepricë traumatike, por ai komunikim është shumë i limituar.

D: Ata po përpiqen, si edhe artistët këtu, që karrierën e vet ta materializojnë në çfarëdo mënyre qoftë, të jetojnë nga ajo që punojnë. Edhe atje është vështirë, si edhe këtu.

S: Por edhe më vështirë, më vështirë po lëvizin, më vështirë po udhëtojnë, nuk kanë viza. Mjaft janë picky kur i thërret, njerëzit me të drejtë nervozohen rreth saj. Kjo është gjë normale.

D: Sa i përket asaj skenës, unë këtë edhe më tutje, aq sa e shoh, më duket më mirë se skena e Beogradit. Janë njerëz të shquar.

S: Kjo këtu nuk ngjan në asgjë.

D: Ti atje sheh, dëgjon, po ndodhin disa gjëra. Ata kanë pasur luftë, janë shumë të varfër, kanë numër të vogël të banorëve.

S: Nuk kanë qenë nën luftë por nën Slobën, nën ne.

D: Mirë, nën apartheid. Marrë parasysh të gjitha ato rrethana, mendoj që atyre mirë po u shkon puna. Qartë, nuk janë kushtet çdo gjë për art. Kjo për ne duhet të jetë mësim.

S: Kjo është sikur ajo kur e kanë pyetur Boris Budenin kur në Shkollë mbante ligjërata: „Ju keni ardhur në Beograd?“ Kurse ai kishte thënë: „Jo, kam ardhur te miqtë e mi“. Nuk shkon ti në Kosovë, por ti shkon te Albert Heta, te Sokoli.

D: Unë po flas për veten time. Privatisht po të them unë dhe ti duhet të marrim mësim.

S: Ti nuk shkon në Kosovë, por shkon te njeriu i cili të ka ftuar. Edhe kjo është pak arrogante, si një pozitë e meta-identitetit. Nuk është ashtu, ai identitet ekziston, merr qëndrim ndaj një çështjeje politike, këto çështje janë shumë traumatike në kuptimin që shpiejnë deri te disa përçarje dhe konflikte personale në skenë.

D: Gjëja e dytë, më të mira i kanë pavijonet se sa ne. Unë e kam bërë një punim në vitin 2011, e kam bërë një hulumtim për këtë se si dukej arti bashkëkohor në Serbi, në Beograd gjatë viteve ’90, dhe të vetmet dy institucionet që punonin me artistët e Kosovës janë Qendra për Ç’ndotje Kulturore dhe Qendra për Art Bashkëkohor.

S: Dhe kjo ishte ekspozita Përtej.