Autore e intervistës: Majlinda Hoxha

 

Majlinda: Fillimi i të ‘90-ave erdhi me krijimin e institucioneve paralele në Kosovë. Krejt sferat artistike e kanë marrë nëntokën, poashtu, me humbjen e institucioneve dhe hapësirave. Si janë shfaqë punët e artistëve në këtë gjysmën e parë të ‘90-ave?

 

Alisa: Gjatë viteve të ‘90-ta kanë ndodhë disa fenomene të paimagjinueshme edhe para se të na merreshin institucionet dhe hapësirat, por edhe kur nuk janë marrë institucionet. Për shembull, [për] njerëzit që janë përjashtuar nga puna në atë kohë, biznesi me i lehtë për të ekzistuar ka qenë hapja e kafiterive. […] “Hani i 2 Robertëve” ka qenë në [mahallën] ‘Kurriz’ dhe e mbaj në mend që ekspozita e parë [e organizuar aty] ka qenë ajo e karikaturave [të] Nexhat Krasniqit – Nekrës. Aty ka fillu diçka, por [mandej] është mbyllë dhe më vonë është hapë restorani më i madh, në hapësirë më të madhe, i ‘Hanit të 2 Robertëve.’ Aty filluan ekspozitat dhe disa aktivitete të tjera si poezi [apo] prezantime të shkrimtarëve. Ka qenë një hapësirë e volitshme, sepse ka qenë në bodrum edhe faktikisht nuk kemi pasë kurrfarë pengese.

 

Majlinda: Domethënë edhe teknikisht ka qenë ne nëntokë?

 

Alisa: Po, në nëntokë! Pastaj […] është hapë poashtu [galeria] te Teatri ‘Dodona.’ Në atë kohë [në teatër] ishte drejtor Faruk Begolli. […] Ai e gjeti një variant dhe e regjistroi si firmë, tash nuk po më kujtohet me emër saktësisht, dhe e bëri një marrëveshje me drejtorin e [dhunshëm] në atë kohë dhe e paguante me qera hapësirën e Teatrit ‘Dodona’.

 

Majlinda: Si financohej Teatri Dodona?

 

Alisa: […] Ata konkuronin në fondacionin Soros krejt vonë, kur është themeluar ky fondacion, por në fillim ishte me vetëfinancim prej biletave. Edhe normal që është dashtë të startojë me njëfarë forme komerciale, sidomos me shfaqje të komedisë, si ‘Jom talent se jo mahi” ose diçka, mirëpo kanë qenë shfaqje shumë të vizituara. Edhe ato komedi që kanë qenë, kanë qenë me shumë humor. Në anën tjetër, duhet cekur se edhe hapësira e Dodonës është shfrytëzuar si akademi për aktrim. Faruk Begolli dhe Enver Petrovci kanë pasur klasat e veta të aktorëve, […] edhe gjatë ushtrimeve, njëherit edhe gjatë studimeve [aktorët] kanë bërë këto shfaqje. Faktikisht [ka] shërbyer edhe si akademi. Me dijeni apo mos dijeni, në masa të mjaftueshme, mirëpo ju mbyllte gojën. Drejtori i masave të dhunshme ndonjëherë vinte me shiku se çfarë po bëhet, por Faruku thjeshtë ishte person i tillë që […] dinte të bënte lojëra shumë simpatike […] me sharmin e vet. Pra, e gjitha filloi kështu. Duke studiuar, studentët [njëkohësisht] bënin shfaqje [në Dodonë] dhe ashtu u krijuan disa gjenerata të studentëve të cilët tani janë bërë profesora. Janë formuar me të vërtetë një plejadë shumë e mirë e aktorëve të rinj. Është për t’u çuditur se si kanë arritur rezultat kaq të mirë në ato kushte.

 

Pastaj unë, [si arkitekte], duke shkuar vazhdimisht në teatër, […] i thashë Farukut; “Arkitektura është një fushë që mund t’i përfshijë të gjitha, […] është lëmi shumë e gjerë. Mund të mirret me art, mund të mirret me dizajnim, mund të mirret me kostume. Në përgjithësi je shumë e lirë. […] Kam pasur prirje për kostumografi, […] kështu që unë bisedova me të dhe i thashë që jam e interesuar [dhe] kam kohë të lirë të punoj edhe me kostume edhe me skena, sepse [isha] adhuruese e artit në përgjithësi dhe e kam përcjellë çdo herë. Ai më thoshte “Nuk ka këtu të ardhura,” kurse unë i thosha “Profesor, nuk ka lidhje. Për mua është me rëndësi të kem se me çfarë të mirrem, por me një kusht: Që çdo shfaqje që ta bëjmë me ty, të gjej sponzor.” Dhe kam gjetur [sponzorim] nga disa privatistë. Kam bërë edhe kostumet, edhe skenografinë, por edhe posterat. […] Në çdo shfaqje me Faruk Begollin, posterat kanë qenë punim i imi. [Shtypshkronja] ‘Dukagjini’ e Pejës neve na ka lehtësuar shumë [punën] dhe atje bëja posterat. Shkoja [në Pejë] dhe ulesha pranë dizajnerit në kompjuter, […] bënim idenë dhe shkonim t’i vendosnim posterat tek stacioni i autobusave. Pastaj [më vonë] vazhdon e njejta punë edhe me galeri.

 

[…] Janë bërë disa shfaqje [në atë periudhë], edhe pse në rrethana të vështira, por ishte një periudhë shumë e bukur e jetës sime. Sepse nuk ka qenë aty interesi i profitit për mua personalisht, por edhe për të tjerët. Dhe kështu filluan gjërat të ecin. Më vonë filluam të kërkojmë edhe disa fonde nga fondacioni Soros, [mirëpo] po ashtu ka pasur disa raste ku për kostume kam shkuar në Prizren. [Për shfaqjen] “Dashuritë e Xhorxh Uashingtonit’ unë kam shkuar te […] Masar Kukësi [i cili] ka qenë shumë i mirë. Njerëzit kanë marrë shumë prej tij dhe kurrë nuk ja kanë ditë për të mirë. Kam shkuar dhe ja kam porositur disa kostume për Melihate Qenën dhe Anisa Ismajlin. Ka qenë një shfaqje […] e kompletuar në aspektin artistik, në atë kuptimin ‘shfaqje si shfaqje’, por edhe si skenë. A beson që karrikat që i kishim […] i kemi blerë me të njofshëm, na kanë lënë kështu në Vranjevc. […] Dhe tash për çdo shfaqje i [mbulonim me pëlhura të ndryshme]. […] Vetë i kam bë aplikacionet, për shembull, do detaje i kam vendosë tek ato pëlhura që për me ja përshtatë shfaqjes. Dhe, kur ulej Faruku në fund, thoshte “Hej, çiko, nuk të kam thënë me i harxhu 2000 [marka].” Në esencë, aty nuk [shkonin] as 100 marka. As 50 marka. Shkonim në pazar të grave dhe blenim kostume. Dhe me vonë na erdhi në ndihmë Valbona Habipaj, pa të cilën nuk kam mundur me punu. Ka qenë një rrobaqepëse efikase dhe e kam dashur shumë, sepse ka qenë punëtore e mirë, në atë kuptim se vetëm ja kam dhënë skicën e kostumit, […] nuk është dashtë me shpjegu ma shumë dhe të nesërmen kanë qenë gati. Domethënë, ka qenë një vullnet nga të gjitha anët që njerëzit të kontribojnë në teatër.

 

Kanë qenë plot [shfaqje]. Ka qenë ‘Këngetarja Tullace’, ‘Stjuardesat’, vetëm se […] ‘Xhorxh Uashingtoni’ ka qenë një tekst me të vërtetë shumë i mirë dhe një dramë shumë e mirë.

 

Majlinda: Bazuar në skenarin e […] Miro Gavran.

 

Alisa: Po, po. Ai ka qenë një Kroat, kurse përkthimin nuk e di se kush e ka bërë. Me sa mbaj në mend ka qenë një student nga akademia. Mirëpo, ajo nuk ka qenë komerciale dhe nuk ka pasur shumë shikues. Dhe mëkat, sepse ajo shfaqje lirisht ka mujtë me shku nëpër festivale jashtë, por atëherë ne kemi qenë shumë të mbyllur dhe nuk kemi pasur shumë kontakte. A po më kupton? Në ndërkohë, kanë qenë ‘Këngetarja Tullace’ dhe […] kam punuar edhe me Orhan Kërkezin një shfaqje, por e kam harruar. Moti! Kanë qenë disa shfaqje atje në teatër, por kryesisht kanë dominuar ato me komedi. Për shembull, ka qenë ‘Mbreti Ibish’ [ku luante Adriana Matoshi] me të cilin kemi shkuar edhe në Lion [pas lufte]. […]

 

Majlinda: Pse mendoni se komeditë kanë qenë [më të shpeshta]?

 

Alisa: Sepse njerëzit kishin nevojë për me qeshë dhe aty Faruku e kishte qëllimin. Nuk kanë qenë ato tekste edhe bash të kota, banale apo diçka, por kanë qenë me të vërtetë për të qeshur. Mua mu ka shpejtësu edhe lindja e vajzës sime kur ka qenë shfaqja ‘Moti Pa Ton’ dhe unë të nesërmen kam lindë. Se kaq kam qeshur atë natë, aq ka qenë shfaqja e mirë, sa që të nesërmen kam lindë. Dhe kur ishte 10 vjetori i shfaqjes, vajza ime ishte [aktore në të], sepse ajo edhe shkonte në shkollën e aktrimit për femijë tek Melihate Qena. E ftuan atë si mysafir, për me i thënë dy-tri fjalë dhe ajo filloi ‘Po, unë kam qenë në bark dhe mami im ka qeshur shumë dhe unë të nesërmen kam lindur.’ Dhe ja, ajo lindi para kohe. […]

 

Domethënë, ishte ajo [dëshirë që të qeshnim]. Ndonjëherë thehej [dera] që njerezit të hynin brenda dhe shpesh të [zihej] fryma sa njerëz kishte. Nuk kishte as kushte. Ajo kafeneja e vogël ka qenë një [vend-tubim] i jonë. Ka qenë e keqe në atë kuptimin estetik, mirëpo ka qenë shumë e ëmbël. […] Më vonë, kur e kam pa se çka është bë me teatrin Dodona, unë jam dëshpëru shumë. Është dashur të ruhen disa gjëra. Për shembull, kur e kam parë se kanë humbur disa sende. Në njëfarë përvjetori të Dodonës e patëm bërë një ekspozitë, ku kemi pasë mbledhë disa fotografi të cilat i vendosëm në korridore. […] Pas luftës, kur [ka ardhë drejtori i ri], e pyeta unë, “Ku janë ato postera?” Më thanë “Kanë humbur.” Domethënë, ky teatri i ri e ka humbë shpirtin e atij teatrit të mëparshëm. Tash po lidhemi me idenë e galerisë.

 

Majlinda: Në ’97 është hapë qendra kulturore, apo Galeria e Dodonës?

 

Alisa: Po, ka qenë qendër kulturore, por jo vetëm per këtë qëllim. […] Ajo ka qenë një hapësirë për të gjitha aktivitetet. Jo vetëm me artin aplikativ. Ideja ka qenë e shumë më e hershme, por duhej fonde. Atëherë i vetmi fondacion ishte Soros-i.

 

E gjetëm, për fat, një hapësirë afër teatrit Dodona qe ishte e papërfunduar dhe është dashur që të ndërtojmë. [Hapësira e] ka pasur sistemin shumë të mirë të ndriçimit dhe reflektorët jepnin dritë kudo. Ato rrugicat ishin të errëta dhe kur dritat [ndezeshin], vizëllonte çdo gjë. Pak zgjati procedura e rregullimit, por hapja është bërë në 1997. […]

 

Majlinda: Si ka ndikuar kjo hapësirë në afirmimin e artistëve?

 

Alisa: Ka ndiku shumë. […] Përpara ka qenë njëfarë rregulli në akademi që studentat nuk kanë të drejtë të ekspozojnë. Unë atë rregull e kam thy, sepse kam qenë e pavarur dhe e kam bë. Kam bërë pak edhe kompromise.

 

Majlinda: Ju keni qenë edhe drejtoreshë artistike?

 

Alisa: Po kam qenë [drejtoreshë] e asaj, por paralelisht kam punuar edhe në teatër. Faruku ka pasë pak frikë, por ishte i kënaqur, pasi që firmës së tij, domethënë Dodonës, ju [shtua] edhe një hapësirë tjetër kulturore. […] Kemi pasur edhe miq por edhe armiq.

 

Majlinda: Pse armiq?

 

Alisa: Armiq, sepse kanë qenë edhe disa persona […] që kanë konkuruar dhe nuk kanë fituar të drejtën për të ekspozuar. Ndoshta kanë pasë tendenca komerciale, mirëpo qëllimi i qendrës tonë ka qenë jo-profitabile. Për këtë edhe na ka sponzoruar Sorosi. Dhe ideja jonë është përputhur me kushtet e Sorosit. Ata na kanë dhënë 20,000 marka për 1 vit. Janë mbuluar shpenzimet e qerasë, ujit, rrymës, telefonit (që në fakt nuk funksiononte hiç).

 

Është bërë, në njëfarë forme, një hapësirë që u shërbente të rinjëve. Kemi bërë një program të cilit ju kemi përmbajtur. Hapja e kësaj ka qenë një gëzim shumë i madh.

 

Majlinda: Kush ka qenë artisti i parë që ka ekspozuar në këtë galeri?

 

Alisa: Agim Qavdarbasha, skulptori.

 

Majlinda: Pse e keni zgjedhë pikërisht këtë person?

 

Alisa: […] Agim Qavdarbasha një kohë të gjatë nuk [pat] pasur ekspozita. […] Ka pasur ekspozitë në Shqipëri, dhe per shkak të rrethanave shumë skulptura të tij kanë pasë mbetur [atje]. Jo vetëm të atij por edhe të Muslim Mulliqit dhe plotë piktorëve të tjerë. […] Pas luftës ato janë transferuar. Për mëkat, siç edhe e dini, ateleja e Agimit është djegur, mirëpo disa gjëra edhe kanë mbetur. Por, për fat që ne i kishim ato katalogjet. […] Dokumentet kanë mbetur. […]

 

Ajo sallë nuk arrinte t’i fuste gjithë ata njerëz. […] Të gjithë thonin “Bravo, Alisa, që po arrinë me na mbledhë.” Domethënë, ajo botë që dikur mbledhej në Galerinë e Arteve që ekzistonte në Boro Ramiz gjatë të ‘80-ave, është transferuar këtu tek ne. Ka qenë e vetmja hapësirë që ishte profesionale, në esencë. Profesionale ka qenë edhe ‘Hani i 2 Robertëve,’ por ajo ishte edhe profitabile. Ishte edhe restaurant, por edhe shiteshin pikturat. Mbase shiteshin edhe më shumë se te ne.

 

Kurse, qëllimi jonë nuk ishte shitja e pikturave. Mbase ky ishte qëllim i artistëve, por jo i joni.

Diçka tjetër që edhe artistët dëshironin ishte katalogu, sepse ishte një dokument që dëshmonte se diçka bëhej në atë hapësirë. Në këtë aspekt prapë na ka ndihmuar [shtypshkronja] ‘Dukagjini’ [duke i botuar] falas. […] Unë vetëm i dërgoja fotografitë tek korrierët e autobusave dhe i [drejtoja në Pejë] tek Agim Lluka, […] i cili ishte përgjegjës për shtypshkronjën. […] U jam mirënjohëse përherë. Ka pasë shumë biznesmenë [të cilëve] ju kam kërkuar ndihmë, por fare nuk kanë ndihmuar.

 

Ka pasë shumë sfida dhe probleme në ndërkohë, por e kam qetësuar vetën dhe jam munduar ta mbaj vetën në galeri dhe të mos polemizoj shumë. Ka pasë polemika. Për shembull, ka qenë një ekzpozitë e një akademiku në plan, mirëpo unë kam pasë një hapësirë një javore dhe kam bërë një ekspozitë për Rudina Xhaferin. […] Ka qenë një ekspozitë e shkurtër por shumë e vizituar. Në të njejtën kohë, erdhën personalitete shumë të rëndësishme të Akademisë së Arteve që kanë thënë “Çka është kjo?” […] Njëri prej tyre ka [qenë personi që ka] pasur të ekspozojë. Akademia ka qenë përgjegjëse për të bërë katalogun e ky person ka qenë anëtar i akademisë. Tash nuk dëshiroj t’i përmendi emrat, se pavarësisht situatës unë prapë i respektoj, se të gjithë njerëzit i kanë dobësitë e veta. Artistat janë të ndjeshëm, janë emotiv, eksploziv. […] Personi që e përmenda më herët ka ardhë me reagim, “Cka është kjo? Çka janë këto bizhuteri?” Dhe unë i kam thënë, “Çfarë ke kundër? Kjo është ekspozita më e vizituar deri më tani.” Dhe ka qenë diçka me risi.

 

Majlinda: Domethënë akademia ka dashur ta mbajë vetëm një mënyrë të artit?

 

Alisa: Po, ka dashur dhe tendencat vinin në galeri me njëfarë autoriteti. […] Këta mendonin që kanë autoritet të ndikojnë në galerinë Dodona. Unë nuk e kam leju atë. Kam bërë kompromise që edhe […] profesorët të bënin ekspozita, por ju kam dhënë të drejtë edhe studentëve. E vërejsha dëshirën e studentëve për ekspozim. Vëreja talentë në mesin e tyre.

 

Një risi tjetër në Kosovë ka qenë arti konceptual që ka munguar nëpër galeritë tona në atë kohë. Pas luftës, kjo formë e artit vetëm se e ka marrë hovin, mirëpo në galerinë Dodona ka qenë e para. Vlen të theksohet se ishte shumë [i habitshëm] fakti që profesorët kurrë nuk vinin në ekspozitat e studentëve. [Të vetmit që vinin kanë] qenë […] Agim Qavdarbasha dhe Mehmet Behluli.

 

Majlinda: Mehmet Behluli ka qenë artist i ri në atë kohë?

 

Alisa: Po, ka qenë artist i ri, por edhe asistent. Ka qenë përkrahës i rrymave të reja konceptuale dhe më ka ndihmuar shumë që t’i zgjedhim artistët e rinj. Unë në ndërkohë e kam publikuar një katalog, pak i vogël, [që e kemi përgatitë për] prezantimin e galerisë. I kemi pasë disa kontakte në Stokholm dhe plus asaj, kemi pasë edhe vizita të personaliteteve të shumta. Bergman, një regjisor i njohur suedez bashkë me vajzën e tij kanë vizituar galerinë dhe kanë mbetë të fascinuar.

 

Majlinda: Në cilin vit ka ndodhë kjo?

 

Alisa: Në vitin 1998. Ka qenë kohë me shi, dikur nga vjeshta. Shkuam për vizitë edhe tek teatri. Vendorëve ju vinte turp, kurse suedezët thonin “Jo, mos e merrni me siklet. […] A e dini sa hapësira të tilla ka në Suedi?” Kryesore është skena dhe kualiteti i shfaqjes kurse, si duket, salla nuk është me rëndësi. Kjo e vërteton prezantimin alternativ të artit në çdo fushë, si në teatër, si në artin vizuel.

 

Majlinda: Poashtu me fillimin e galerisë Dodona nisin një seri bashkëpunimesh me shtetet në rajon?

 

Alisa: Po, së pari na u kanë afruar Qendra për Dekontaminim Kulturor nga Beogradi, [të përfaqësuar nga] mikesha ime Borka Pavićević, e cila ishte tërësisht e pavarur. Hapësira e tyre ka qenë në oborrin e Ambasadës Gjermane dhe për këtë arsye kanë qenë të mbrojtur. Në bisedime e sipër kemi rënë dakord që artistat të ekspozojnë atje.

 

Majlinda: Me 5 qërshor [‘97] bëhet ekspozita ‘Përtej’. […]

 

Alisa: Krejt shpenzimet për këtë kanë qenë të mbuluara nga Fondacioni Soros. Por ata kanë pasë edhe fonde të tjera, sepse Beogradi, si qendër e madhe, shumë më herët i ka pasë kriju ato lidhjet e veta të cilat ne nuk i kishim. Tek vonë janë krijuar mundësitë për përfitimin e fondeve [te ne].

 

Kur shkuam në Beograd unë, Maksut Vezgishi, Mehmet Behluli dhe Sokol Beqiri me punimet e tyre dhe Ilir Bajri, [i cili] ka qenë muzika përcjellëse e [ekspozitës]. […] Në fund katalogu ka dalë perfekt dhe kanë qenë të pranishëm disa fytyra të rëndësishme të botës së artit në Beograd. Njerëz shumë open minded, që unë kur isha fëmijë i kam parë vetëm përmes televizorit. Atje kemi kaluar shumë mirë dhe kemi qenë tejet të mirëpritur në Beograd. Ata nuk janë mërzitur për problemet që mund të dilnin prej kësaj ndodhie. Mirëpo, kjo nuk është pritur mirë në Kosovë. Kemi marrë reagime shumë të ashpra. U prekëm, por më vonë i injoruam.

 

Ekspozita në Beograd ka qenë njëfarë rruge e jona, që nëpërmjet asaj qendre, e cila veçse kishte shumë kontakte, të promovohet qendra jonë nëpër rajon. […] Jo vetëm qendra por edhe arti Kosovar, arti i rezistencës, ky art i cili punonte në hije. Unë kam pasë edhe ftesë të shkoj në Stokholm për të prezantuar qendrën kulturore dhe teatrin Dodona. Tema ka qenë ‘Rezistenca e Artit’ dhe ka pasë shumë vizitorë dhe ka pasë shumë pyetje provokative me ketë rast.

 

Një prej tyre ka qenë një gazetare [e famshme] kroate […] që ma drejtoi një pyetje të tillë. […]

 

Majlinda: Çfarë ishte pyetja?

 

Alisa: […] [I dukej që] fjalimi im ishte shumë i kolorizuar me nacionalizëm, gjë që nuk ishte e vërtetë. Fjalimi im fare nuk kishte të bëjë me atë, vetëm se tema përkonte me realitetin pasi që të shtypurit ishim ne, […] shqiptarët.

 

Pastaj ju drejtova gazetares, “Pse jeton ti në Suedi?” Se atëherë veç sa patë fillu lufta në Kroaci. Dhe i thashë mandej, “Unë jetoj në Kosovë, unë po rrezikoj, kurse ti nuk po rrezikon.” Pak mbeti pa fjalë, mirëpo ishte një detaj shumë i mirë që mua më la shumë përshtypje. Më erdhi mirë dhe e kam bërë edhe një video kasetë 20 minutëshe të cilën ma ka bërë Fatos Berisha. Atëherë ai ka pasë studio me Shkumbin Istrefin. […] Kam pasë [edhe] një kamerman timin, Fatmir Hadrin i cili çdo ekspozitë ma ka xhiruar. Kam pasë edhe materiale të tjera dhe kështu e kemi bërë videon 20 minutëshe me muzikën e Jerichos, “This is my home”. Një detaj shumë i bukur që Fatosi e ka nxjerrë nga ajo është bash ekspozita e Rudina Xhaferit. […] Sekuenca fillon nga […] errësira e [lagjes, që ishte] me tulla të papërfunduara dhe kamera shkon e fokusohet në galerinë, tek ajo hapësira […] që të jep përshtypjen se je diku në Afrikë. Dhe si botë e Hollywood-it.

 

Ishte […] bukur e veshur, e moderuar, urbane, jo vetëm rinia por edhe të rriturit. Edhe ajo ishte një kalim, a e din, një sekuencë shumë e bukur artistike. […] Më vone, kur ka mbaruar [shfaqja e videos], një grup artistik i artistëve vizuel të Beogradit […] kanë ardhë, […] ma kanë dhënë dorën dhe thanë: “Krejt, krejt, por jemi fascinu me atë sekuencë.” Mu më ka ardhë mirë, sepse ka ardhë nga vetë ana e [të] rinjëve serb të cilët janë poashtu artista dhe si të tillë e kuptojnë botën e artit.
Majlinda: Nuk e shikojnë që nuk kanë pasur informata?

Alisa: Jo, edhe nuk kanë pasur informata, edhe […] janë fascinu me atë se çfarë kanë pa. […] Më vonë unë […] kam pasë kontakte edhe me Këshillin Europian dhe jam ftu, [isha] e vetmja. […] Kur hyn në Juke Box si person, të ftojnë vazhdimisht me prezantu Kosovën edhe gjithmonë kur Council of Europe mbante [ngjarje] për kulturë mua më ftonin. Në Barcelonë, në Amsterdam […] kam qenë. Kështu që ka shpërthy […] galeria ‘përtej’ kufirit të saj edhe më shkuarjen time në Stokholm.
Majlinda: Çka për ju është ‘Përtej’ sot?

Alisa: […] Tash po përgatitet të përsëritet edhe njëherë ‘Përtej’. Sot është njëfarë përvjetori edhe tash, normal, me artista më të ri edhe artista të tjerë. Te shohim dhe të provokojmë edhe pak këtë rrethin tonë artistik edhe atë politik. Ta shohim pak impulsin e tyre. Por, është edhe vazhdimi i kooperimit artistik.

 

Majlinda: Pas kohës së luftës, domethënë ‘99?

Alisa: Mund të flas edhe si refugjate.
Majlinda: Kisha dashtë edhe aty me u ndalë.
Alisa: Shumë është me rëndësi se ne, shumica nga Prishtina që ishim, [kemi] qenë të koncentuar në Tetovë si refugjatë. Edhe unë poashtu, edhe shumë aktorë, [njerëz] të botës politike, […] gazetarë të tërë botës. Edhe ka qenë një ëmbëltore/restaurant/kafiteri në qendër të Tetovës që ne e frekuentonim. Rrinim nëpër rrugë.
Majlinda: Domethënë prej galerisë, prapë po shkojmë në kafiteri?

Alisa: Prapë aty janë bërë takimet me gazetarë, me aktorë. Aty mblidheshim ne. Aty ka qenë qendra jonë e takimeve, sepse nuk mund të rrinim çdo ditë nëpër shtëpia. Edhe pse ne kemi qenë të pranuar, […] mund të rrinim në shtëpi, mirëpo [ekzistonte nevoja që ne të takoheshim]. A beson që ka ndodhë që edhe njerëz që kurrë nuk i kam folur ndonjëherë, folnim. Se e dijshim, njiheshim si fytyra të Prishtinës, dhe folnim sikurse të kishim folur edhe më përpara. Ka qenë ajo nevoja me i pa njerëzit e tu. […] Duhet me ju falënderu […] edhe vetë tetovarëve që na kanë pritë me mish e me shpirt. Tu ju falënderu [edhe] Arbën Xhaferit i cili ka bë shumë punë të madhe […] në atë kohë.
Po kalojmë te kjo çështja kryesore. Edhe ideja na lindi. Ishin disa aktorë, miq të mi që kanë qenë në një shfaqje [shumë të suksesshme] në Prishtinë më regji të Fatos Berishës. [Ishte shfaqja] “Karrikat” e Václav Havel, i cili ishte […] shkrimtar, disident i dikurshëm edhe kryetar i parë i Çekosllovakisë demokratike. […] Në Tetovë ekzistonte qendra kulturore, por ne nuk e dinim që kishin edhe teatër me një skenë të hatashme, me atë skenën rrotulluese. Edhe, normal, si në çdo komunitet […] politik, vendosën në krye të asaj qendre […] persona politik që s’kanë të bëjnë fare me asgjë. Nuk kishte kurrëfarë aktivitete aty. Edhe ishin aktorët aty. Çka do të bëjmë? A po bëjmë? Hajde, ok, po bëjmë. Unë [e morra] përsipër, pasi Faruku ishte në Prishtinë, shkova të bisedoj me drejtorin edhe i them, “Kështu, kështu, kështu… I kemi aktorët. […] Nëse ka mundësi [të shfrytëzojmë hapësirën].” Drejtori thoshte “Qysh mundet për tri ditë [me u prodhu shfaqja]?” Ai nuk mund ta kuptonte se si për 3 ditë mund të organizohet një shfaqje. Por ne aktorët i kemi. E kemi gjithë këtë skenë. Nuk na duhej shumë kohë. Ne kemi dëshirë me i mbledhë edhe vetë tetovarët, me na ardhë dhe me i falënderu dhe me bë një shfaqje të shkëlqyer. […]

 

Ai më ka shiku tërë kohën, ka qenë i habitur se i rrisha në zyre. Telefoni vazhdimisht cingërronte dhe unë isha aty. […] Edhe pse nuk ishte [puna] ime, as e skenografisë as e kostumografisë, por unë kisha dëshirën dhe vullnetin. Dhe jo vetem unë, por të gjithë.

 

[…] Në atë kohë ekzistonin shumë TV private në Tetovë, edhe gazeta edhe shtypi. [Unë] prej xhepit tim paguaja posterin. Një artiste nga Tetova e bëri dizajnin e posterit edhe u bëmë shoqe. […] E hapi Enveri [Petrovci] në mungesë të Farukut, edhe mund të them se salla ka qenë plot. Më shume ka pasë tetovarë, sepse ishin shumë të interesuar. […] Aktorë kanë qenë Shkumbin Istrefi dhe Armond Morina. Ka qenë një komedi, në esencë. Një lojë shumë perfekte. Kanë qenë dy karrika të cilat i kemi marrë prej kafesë, dhe disa gajbe të birrave që i kemi marrë po prej të njejtës kafe. Atë sipërfaqe shumë të madhe [të skenës] është dashur me disa cunga [me mbushë.] (Cungat […] janë ato që viren te post skenat.) […] Më duket që artistat më mirë se në Prishtinë kanë luajtur. Nuk e di, për mu, përshtypja ime ka qenë se shfaqja është luajtur më mirë në Tetovë se Prishtinë.
Majlinda: Do të thotë, Dodona në ekzil ka qenë më e fortë se sa në Prishtinë?

Alisa: Po, po, më e fortë. Edhe krejt ato të ardhura nga biletat, pasi që ato ishin në shitje, kanë shkuar për aktorët të cilët faktikisht kanë shkuar nëpër kampe. Kanë luajtur për refugjatët nëpër kampe. Kanë qenë aktiv.

 

Pastaj ka ndihmuar edhe Vanessa Redgrave. Ka ndihmuar shumë me do fondacione, dhe u ka dhënë aktorëve fondacione për performaca në kampe të refugjatëve. Një send që mua më ka lënë shumë përshtypje [ishte që] në atë kohë në Tetovë gjindej Jim Fish, gazetar dhe shkrimtar shumë i mirënjohur, […] dhe ja përmenda që jemi në përgatitje e sipër të shfaqjes. […] Pronari i shtëpisë ku banoja unë e kishte një punëtori. Edhe Jim Fish e kishte numrin tim të telefonit por edhe të faksit. Faksi ishte në punëtori. Edhe po vjen një faks. Po më thirrë një punëtor. Kur po e shoh, […] një dorëshkrim nga Jim Fish. [Tregon se] kishte shkuar në Pragë edhe kishte vizituar [Václav Havel dhe i kishte treguar për shfaqjen.] Dhe aty shkruhej, “Unë jam shumë krenar që shfaqja ime po performohet nga ana e refugjatëve. Ju dëshiroj mirësi e sukses. Shpresoj që të ktheheni sa më shpejt në shtëpi.” Për mua ajo ka qenë diçka si boom. Më ka ra tavani në kokë. […] Dhe ja dorëzova [Fatosit]. Gabimi im! Fatosi e humbi. […] Ma humbi edhe video kasetën e Stokholmit që ja kam dhënë. […] Në atë kohë kanë hy me dhunë [në Kohën Ditore] dhe është zhdukë me siguri, se ai punonte [aty]. […]

.
Vuaj shumë. Të drejtën me ta thënë, vuaj shumë për atë. Nuk e marr atë si meritë timen, por është një dokument që ka një vlerë.
Majlinda: Çka ndodhi pas ‘99-ës?

Alisa: Mas ‘99-ës […] jam kthyer në shtëpi. [Para se të shkonim në Tetovë,] ne e kemi ndërruar atë hapësirën ku kemi qenë, se pronari mendonte se ne kemi profite shumë të mëdhaja dhe na rriti qeranë. Për neve ajo ishte e pamundur. Ai mendonte që në përfitonim shumë, që nuk ishte në fakt e vërtetë. Nuk kishim as rroga as kurrgjë. E gjitha ka qenë vullnet i lirë. Dhe pastaj kemi shkuar në një hapësirë vis-a-vis Qafës. Hapësirë shumë më e thjeshtë, por më e përshtatshme dhe nuk ishte shumë e shtrenjtë. Dhe vazhduam aty për disa muaj, para se të ikim neve për në Tetovë. Ekspozita e fundit ka qenë me libra.
Ta ceki edhe një gjë tjetër: Çështja e vullnetit dhe sfida. Fatos Berisha në atë periudhë shkon, është fjala para luftës, shkon në Sarajevë, në festivalin ndërkombëtar të filmit dokumentar. Edhe i merr disa kaseta të filmit fitues dhe disa kaseta nga filmat dokumentarë, edhe ideja jonë ishte t’i shfaqim në galeri. Televizionin e morra nga shtëpia, edhe unë e paralajmëroj. Hapësira ishte shumë e ftohtë. Ato nxemëset menxi e nxenin ambientin. Neve na u ndal rryma.
Majlinda: A është kjo në teatrin Dodona?

Alisa: Jo, jo, kjo është në hapësirën e re. Por [shpëtuam falë vullnetit të] dy asistentëve të mi që punonin edhe si rekuizitera në teatrin Dodona, Skender Berisha dhe Hasan Ramadani, që për mua kanë qenë dora e djathtë […] për galeri. Atyre s’ka pasë nevojë me ju fol shumë. Unë i falënderoj shumë. […] Mirësia, me mirësi krijon çdo gjë. Ah, po, ku mbeta. Mbeta pa rrymë. Ata shkojnë dhe e gjejnë problemin. I lidhin dy kablla të trasha dhe u rregullu problemi. Kishte shumë njerëz dhe filmat ishin shumë të mirë. Edhe një që ishte shumë i gjatë, gjerman, i cili po atë vit fitoi çmimin. Filmi ishte njëfarë forme prediction of war. Tani, deshta me thënë se edhe Bosnja e ka bërë këtë punë. Se arti edhe atje ka funksionu në kohë të luftës. Kanë bërë çmos, kanë bërë filma dokumentar, kanë bërë aktivitete kulturore me qirinjë.

 

Edhe një detaj që deshta ta ceki, që është shumë me rëndësi. […] Doli rasti i Prekazit. Dhe tashti, Tahir Emra deshti t’i ekspozojë punimet e veta dhe po vjen te unë, dhe më pyeti “Çfarë me bë tash?” Unë thashë se nuk kam zemër […] t’a bëj ekspozitën. “Në rregull, s’ka problem.” Dhe unë e mbylla për një kohë, por më pastaj më lindi ideja. Pse ta mbyllim? Ishte tragjedi e madhe, por mua më ra ndërmend ta bëj një ekspozitë të librave.

 

Në ndërkohë, ishte edhe çështja e Universitetit, se ishin edhe demonstratat e serbëve kur thonin parolla “U merrni lapsat […] shqiptarëve.” […] Mu më ra në mend ta bëj një libër, dhe më ra në mend që kam lexuar për një shkrimtare dhe një piktore edhe poet nga Beiruti […] kur ishte lufta mes krishterëve dhe myslimanëve. Edhe atje ka lulëzuar arti edhe në ato rrethana, edhe e lidha edhe me Sarajevën.

 

Lexova disa citate nga një poezi e tij edhe meqë dridhesha shumë edhe […] hapa [ekspozitën e librave] me shumë emocion. […] Domethënë, nuk mundeshin me na marrë lapsin. Ajo ishte një formë e rezistencës. Me atë [ekspozitë] kemi çu porosi. […] Ka qenë faktikisht panairi i librave, ku çdo shtëpi botuese i ka ekspozuar librat edhe […] ka pasë shumë njerëz. […] Përkundër të gjithë atyre gjërave, […] pse me ndalë këtë punë? Këtë aktivitet? Ky është një detaj që për mua ka qenë shumë i rëndësishëm në atë moment.

 

E pas luftës ka ndodhë që gjatë periudhës sa ishim neve, kështu blente librat e veta në librari të Tetovës se nuk dinte se a di ti gjej në Prishtinë. Kur ka qenë ai në Bruksel një katallog të Dodonës e ka vjedhë nga një mikeshë në Bruksel të cilës ja kam dhënë unë gjatë kohës kur kishim nifarë ….është personalitet shumë, shumë i respektuar në Beligjikë dhe na ka ndihmuar shumë.  Vet lëvizjes politike në çdo aspekt.

 

Kur u ktheva, gjëja e parë […] ishte të shkoj dhe ta vizitoj galerinë, dhe pashë që asgjë s’ka ndodhë. Librat ishin ende aty. Poashtu ishte edhe kompjuteri. Vetëm se kishte një çarje, me siguri nga bombardimet. Atëherë kur është bombardu posta. Me siguri nga ajo rezonanca. [Galeria] ka qenë e mbyllur, se kanë qenë perdet e trasha atëhere, edhe nëse e ka pa dikush, […] ndonjë polic, ka pa libra dhe s’ja kanë mbushë mendjen. Ka pa zyrën time aty ka qenë kompjuteri, kur kam pa që janë katalogjet, që janë posterat. Gëzimi jem. Ajo ka qenë për mu lumturi. Edhe i kam thirrë ata, i kanë mbledhë librat. Por, pronari i shtëpisë dhe i […] galerisë ka ikur në Turqi. Dhe kam dëgju kur ka thënë ”Kuku, kam me ja pa sherrin atyre librave”. Edhe kur erdha unë aty, erdhi dhe ai me më vizitu. “Tërë kohën”, tha, “sa isha në Stamboll, kam mendu që më është djegë shtëpia për shkak të librave tuaja”. “Jo, bre”, i thashë. “Çka ju hyjnë në punë policëve librat?” Ju ka dokë e rrezikshme, se ajo ka qenë ekspozita e fundit.

 

Pasi që jam kthyer, […] dëshira ime ka qenë [që ta rikthejmë galerinë], por kanë qenë fondet e caktume për atë vit. Janë nda, por nuk janë tërheq, nuk e di pse. […] Ka qenë ajo shuma e njejtë për caktimin e kontinuitetit.[…] Kam shkruar edhe e-mails, edhe gjithmonë, kush ka thënë se nuk është prioritet, […] muj me kuptu. Ka pasë shumë njerëz që kanë qenë nevojëtarë për shtëpia, kudo. Por nuk kanë dashtë më dhënë asnjë ndihmë [për galeri]. Kurse mua më është ofruar DFID-I, por ata kanë dashtë shumë, edhe për teatër edhe për këtë. […] Për kulturën ishte një shumë e volitshme. […] Më është dhënë hapësira ku është galeria… te Qafa aty.

 

Majlinda: Galeria e komunës.

 

Alisa: Po, unë kam dashur ta bëj. Ideja ka qenë ta krijoj një punëtori, ku mund të vijnë të gjithë.  Me ato të holla, 100,000 marka projekt, kam mundur ta zgjeroj, në mënyrë që ajo të jetë edhe profitabile. Ideja e kësaj ka qenë që me mujtë me gjeneru të ardhura vetë dhe mos me qenë shumë të varur nga fondet. Në ndërkohë DPD e ndaloi. […] Qeveria ma morri hapësirën. Domethënë, politika ndërhyri aty. Ma morri hapësirën, dhe më vonë normalisht unë hyra në UNMIK në komunë. […] Në departamentin e kulturës.

 

Majlinda: […] Prej bashkëpunimeve mbas ‘99, cilin e keni bashkëpunimin [e artistëve] që e kujtoni më shpesh? […]

 

Alisa: […] Për shembull, në Lion, […] pas luftës ka ndodhë [shfaqja ‘Mbreti dhe Bisha’]. Faruk Begolli […] ishte ende gjallë. [Na thirrën] në Lion me njëfarë festivali të teatrove edhe… nejse, Adriana Abdullahu në atë kohë nuk ishte gjallë, domethënë ishte vrarë, por rolin [e saj] e morri Flutura Zeneli. […] Kostumet dhe skenografinë e kam bërë unë. Edhe shkuam në Lion. […] Shumë mirë kemi kaluar aty. Na kanë pritë shumë bukur. Unë […] tani jam pasivizu. […] Ende jetoj, ende më kujtohen edhe jam e lumtur që kam qenë pjesë e asaj kohe. Që i kam përjetu gjithë ato gjëra. Që e kam pa edhe një bashkëpunim të mirëfilltë që e kemi pasur me ‘Hanin e 2 Robertëve.’ Kam harruar të ceki që kemi pasur marrëveshje që ata kur e kanë hapur [lokalin], ne mos ta kemi hapur. Ka qene nje bashkepunim shumë i mirëfilltë mes këtyre dy hapësirave ekspozuese.

 

Majlinda: Nuk kanë qenë të [rralla] bashkëpunimet kulturore në mes Kosovës dhe Serbisë. Janë kritikuar nga qarqe të ndryshme, përfshirë [këto] kulturore-artistike.

 

Alisa: […] Unë nuk çuditesha nga politikanët ose nga […] ndonjë […] quasi-analist politik, por unë  çuditesha nga vetë artistët, të cilët e mbanin vetën shumë shumë patriotë, të cilët dikur kanë ekspozuar në Beograd […] në periudhën e ish-Jugosllavisë. […]

 

Majlinda: Si po u’a merr mendja që ka me u reflektu kjo në bashkëpunimet e gjeneratave të reja të artistëve?

Alisa: Më duket se këta gjeneratat e reja janë më open minded dhe […] që tani kanë kontakte shumë të mëdhaja edhe me Beogradin edhe me Novi Sad-in edhe me qendrat tjera të ish-Jugosllavisë […] edhe të Ballkanit. Kanë krijuar vetë rinia. Se gjeneratat e reja e shikojnë ndryshe. […] Barrierat kulturore janë thy, politika ështe gjuajtur anash. […] Ata as nuk ja vëjnë fare vëmendjen. Janë shumë më të guximshëm edhe bravo ju qoftë. Unë shpresat më të mëdhaja i kam tek kjo rini, e cila është shumë e kthjellët, shumë e menqur dhe shpresoj në këto gjeneratat e reja. [Shpresoj që] kur të ju vije koha e tyre […] nuk do të prishen, do ta ruajnë atë dëlirësinë e tyre edhe vullnetin. […] Ka plot të rinj që janë vullnetarë, aktiv e punojnë gjëra pa kurrëfar financimi. […] I ruajnë kontaktet, shkojnë tek njëri-tjetri. Shkojnë në Estoni, […] ose shkojnë në Holandë, shkojnë në Amsterdam. […] Përpara nuk e ke pasë degën e artit konceptual në akademi, e tani është hapur. Është hapur dera, s’po them nëpërmjet Dodonës, por edhe nëpërmjet punës së vet. Erzen Shkololli […] ka pasë vetë prezantimin e tij konceptual në galerinë Dodona, që ka qenë një ekspozitë bashkë me Albert Hetën dhe me Faton Demën. Ka qenë shumë ekspozitë e bukur dhe ka thyer barrierat se thonin “Aiii, këto gjana mund t’i bëj edhe unë. A më kupton, se nuk është vetëm piktura art, nuk është vetëm skulptura art, është edhe video projeksioni, është edhe aktrimi në skenë. […]

 

Majlinda: Sot hala thuhet që akademia e ka atë konceptin tradicional dhe ende vazhdon të jetë qajo akademi.

 

Alisa: Po ende e ka, por mu më duket se aty ndoshta kanë faj edhe disa të rinjë, […] miq të mi që ndoshta pak bëjnë […] kompromise. A e kanë për çështje të ruajtjes së vendit të punës? […] Ata, në njëfarë mënyre, edhe përkrahin këto gjeneratat e reja për këto kontakte, për të thyer ato rregullat tradicionale të akademisë. […] Janë disa personazhe.

 

Majlinda: Çdo herë kanë qenë, në realitet.

 

Alisa: Po, kanë qenë. Ka pasë […] rebelime edhe më përpara, sepse kanë qenë kundër mënyrës së punës së akademisë. Që është mëkat.

 

Majlinda: Po konsideroni që rinia [sot] më e shëndoshë në relacione.

 

Alisa: Shumë më e shëndoshë në relacione. Unë e shoh edhe nëpërmjet fëmijëve të mi dhe jo vetëm. […] Ne kemi ndejtë më shumë me gjenerata të reja, sepse në shpirt jemi të rinj dhe e kemi ndi vetën shumë më të lirë. Edhe kemi besuar [në ta] edhe […] jemi munduar të ju ndihmojmë më shumë atyre, […] sepse kanë qenë shumë më sy-çelë, i kapnin gjërat shumë më shpejtë. Unë nuk po flas vetëm për rininë urbane, por ka edhe rini e cila nuk është urbane por që është nga fshati [dhe] i kapin gjërat. […] Një mendje e ndritur nuk do të thotë të jetë i qytetit apo i fshatit që t’i kapë sendet e kohës.

 

Unë e marr shembullin e Gani Bobit. Gani Bobi ka qenë i vetmi profesor që nuk do të mund të përsëritet në universitetin tonë. Ka qenë i sociologjisë së kulturës. Ai ka qenë nga fshati, por ai në kohën e vet […] ka analizuar […] paraqitjen e muzikës pop dhe rock. Ai nuk ka qenë person i qytetit, po nga fshati, njeri që i ka kapur rrjedhat, i ka thithur shumë shpejtë.

 

E këtë dua ta them unë. Nuk jam unë pro-urbanist. Mu nuk më pëlqejnë këto ndarjet që po i shoh nëpër Facebook, nëpër këto rrjetet sociale, fshatarë e katunarë e qytetarë. E urrej sepse unë besoj dhe kam pasë raste që kom pa njerëz edhe nga vise rurale që janë shumë dhe kanë hecur shumë përpara edhe jashtë si Petrit Halili në Bienale të Venedikut e shumë e shumë artista të tjerë, aktorë që i kemi në za, këngëtarë. Kjo është ajo.

 

Majlinda: Alisa, faleminderit shumë.

 

Alisa: Faleminderit edhe ty. Shpresoj që të kam ndihmu diçka.